Najważniejsze wydarzenia z życia i działalności

Jan Karłowicz (1836 – 1903)

 

Kalendarium życia i twórczości Jana Karłowicza (1836 – 1903)

 

Wiolonczelista, kompozytor, historyk, językoznawca (etymolog, onomasta, leksykograf, dialektolog, jeden z pierwszych lituanistów), etnograf, publicysta.

Pseudonim i kryptonimy: Karol Janowicz, C. hr. Zan; J. K; -o-

 

1836

 

Jan Aleksander Ludwik August Karłowicz urodził się 28 maja 1836 r. w rodzinie ziemiańskiej, w okolicach Olity (lit. Alytus), w Subortowiczach (lit. Subartonys), znajdujących się w połowie drogi z Merecza (w odległości pół mili) do Kowna w powiecie trockim [1]. Nieduży, liczący tylko 9 chat, malowniczo położony folwark Subortowicze od ponad 200 lat, na mocy przywilejów królów polskich, należał do Karłowiczów [2]. Wiadomo, że już w 1888 r. dwór nie istniał. Jan był drugim z kolei dzieckiem zamożnych szlachciców (herbu Karłowicz),Aleksandra [3] i Antoniny z Mołochowców, jego siostra zmarła w dzieciństwie [4]. Kształcił się początkowo w domu, pod okiem guwernera. W domu rodzinnym rozpoczął też naukę gry na wiolonczeli.

 

1847 – 1852

 

Jan Karłowicz został uczniem III klasy Gimnazjum Wileńskiego. Uczył się tu nie tylko kaligrafii, gramatyki, retoryki, fizyki, matematyki, statystyki, historii, geografii, ale też języków: rosyjskiego, niemieckiego, angielskiego, francuskiego, włoskiego, łaciny oraz greki [5]. Znajdował się w Wilnie pod opieką krewnego ze strony matki Karola Mołochowca, mieszkał przy ul. Wileńskiej, w domu Kowalskiego [6]. Ukończył gimnazjum ze złotym medalem.

 

Oprócz zajęć programowych Karłowicz pobierał lekcje prywatne gry na wiolonczeli, prawdopodobnie u Samuela Kossowskiego (1805-1861). W tym okresie zaczął uczęszczać na koncerty oraz kompletować swoją biblioteczkę nutową [7]. Przez kolejny rok przebywał głównie w Wilnie, gdzie nie tylko kontynuował naukę gry na wiolonczeli, ale też zadebiutował na scenie jako wykonawca. Brał udział w występach publicznych w Teatrze Wileńskim i w Klubie Szlacheckim, a także na wieczorach prywatnych (m. in. w domu Milewiczów i Abichtów).

 

1853 – 1857

 

 

Wyższe studia na wydziale historyczno-filologicznym odbywał na Cesarskim Uniwersytecie Moskiewskim. Mieszkał w wynajętym pokoju wraz z kolegami Zenonem Cywińskim (vulgo Dydkiem) i Bronisławem Moniuszką. Na III roku studiów (1855) miał następujące zajęcia: sanskryt, ekonomia polityczna, historia Rosji, archeologia słowiańska, grecka i rzymska oraz język serbski. Czytał Homera i Schillera w oryginale oraz Biblię po angielsku, a po polsku – Joachima  Lelewela, Karola Libelta, a także Adama Mickiewicza i Antoniego Malczewskiego. Bezinteresownie uczył greki, łaciny, języków niemieckiego i francuskiego oraz historii i literatury rosyjskiej ziomków, którzy chcieli w przyszłości zdawać na studia literaturoznawcze.

 

Już w czasach studenckich miał pociąg do językoznawstwa, ale wówczas zabrakło wśród nauczycieli akademickich osobowości, która byłaby w stanie pociągnąć za sobą studentów. Ulubionym jego profesorem był historyk Timofiej Granowski (wykładał historię powszechną), cenił też jego ucznia Kudriawcewa. Stopień kandydata filozofii Karłowicz uzyskał u prof. Granowskiego na podstawie łacińskiej rozprawy o prawodawstwie Likurga.

 

W czasie studiów w Moskwie grał w uniwersyteckiej orkiestrze symfonicznej, brał też udział w koncertach charytatywnych. Wspierał m. in. w ten sposób finansowo ubogich kolegów z Litwy. Dzięki kuzynce Emilii Mołochowiec został zapisany do Bractwa Muzykalnego Św. Cecylii, założonego przez S. Moniuszkę 22 XI1854 r. w kościele Św. Ducha w Wilnie.

 

Sporo czasu poświęcał nauce gry na trzech instrumentach: basetli, fortepianie i wiolonczeli. Lekcje gry na wiolonczeli (2 razy w tygodniu po 2 rb. za godzinę) pobierał u muzyka teatru moskiewskiego Gebla [8], którego określił w liście do ojca jako „dobrego człowieka i artystę”. Lekcje odbywały się w mieszkaniu wynajętym przez Karłowicza.

 

W podmoskiewskim Bogorodsku poznał pianistę Bołtucia, z którym występował wspólnie, później dołączył do nich poznany w Moskwie szwedzki skrzypek Grippenberg. Razem młodzi muzycy grali duety, tria i kwartety. W III 1857 r. w Moskwie po raz pierwszy usłyszał wiolonczelistę Francoisa Servaisa, swojego późniejszego nauczyciela. W tym okresie zadebiutował też jako kompozytor, autor kwartetów wokalnych.

 

1857 – 1858

 

W XI 1857 r., dzięki wsparciu finansowemu ojca [9], Karłowicz znalazł się w Paryżu. Słuchał wykładów na Sorbonie i w Collège de France, a od I 1858 r. kształcił się też w dziedzinie muzyki –  w Conservatoire Imperial de Musique et de Declamation, a później w École Beethoven. Z językiem francuskim nie miał problemów, gdyż wykładowcy mówili wolno, niemal „deklamując”, natomiast przekonał się, że akcent jakiego uczono w kraju, nie ma nic wspólnego z paryskim. Grał w kwartecie polsko-francuskim, uczęszczał na koncerty, a także nadsyłał korespondencje na temat wydarzeń muzycznych do prasy warszawskiej. W Paryżu czuł się dobrze, pisał w liście do matki: „Tu jestem niezawodnie pod każdym względem bezpieczniejszy niż w Moskwie (…)” [10].  

 

Od VIII 1858 r. przez 1 semestr  studiował filozofię na uniwersytecie w Heidelbergu. W programie studiów oprócz filozofii były m. in.: historia, logika, sanskryt [11]. Tu Karłowicz koncertował publicznie, a także tworzył kompozycje fortepianowe, które wysyłał matce. Uczył się harmonii u Karola Bocha.

 

1859 – 1860

 

Po zakończeniu nauki w Heidelbergu, od VIII do X 1859 r. Karłowicz podróżował. Zwiedził Genewę, Zurych, Rzym, Mediolan itd. Jesienią  przeniósł się do Brukseli, gdzie kontynuował studia historyczne na uniwersytecie. W Brukseli uczył się w latach 1859-1860 pod kierunkiem słynnego Adrieno Francoisa Servaisa, nazywanego „Paganinim wiolonczeli”, natomiast teorii i historii muzyki – u słynnego F. J. Flisa, dyrektora Konserwatorium, a gry organowej – u N. J. Lemmensa. W Brukseli Karłowicz poznał Joachima Lelewela, zdobył od niego autograf, który został później zamieszczony w Księdze pamiątkowej na uczczenie setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza (Warszawa 1899).Oprócz muzykowania dużo czytał, tłumaczył poezje H. Heinego, a także sam pisał wiersze satyryczne, które publikował pod pseudonimem Karol Janowicz [12]. Tłumaczył też utwory prozatorskie z jęz. rosyjskiego, np. „Powiastkę wyjętą z dziennika gwardyjskiego oficera przez A. Marlińskiego”.

 

1860 – 1861

 

Wrócił  na Litwę w X 1860 r. Przebywał na zmianę w Bratomierzu [13] i w Wilnie (zatrzymywał się w domu Puzyny). Brał udział w koncertach dobroczynnych, interesował się działalnością Towarzystwa Rolniczego (podjęło ono decyzję o oddaniu na własność ziemi z wypłatą rozłożoną na 50 lat). 20 II 1861 r. wziął udział w wieczorze dobroczynnym w Teatrze Wileńskim, razem z nim wystąpili m. in. Róża Prochtenberg oraz Witold Przybora. Artyści opery wileńskiej wykonali fragmenty z opery S. Moniuszki Halka oraz muzyki do dramatu W. Syrokomli  Jan Kazimierz  [14]. W liście do rodziców z 2 III 1861 r. Karłowicz informował o tym, że bierze udział w próbach, które odbywają się u Butwiłowskich. Koncert dobroczynny ma odbyć się w „drugim tygodniu postu” [15]. Prawdopodobnie chodziło o koncert na rzecz Władysława Syrokomli, który odbył się 17 III 1861 r. w Sali Klubu Szlacheckiego. W tym koncercie wystąpiła też jego kuzynka, śpiewaczka Emilia Mołochowiec (zaśpiewała Pieśń wieczorną do słów „lirnika wioskowego”).Podczas koncertu Karłowicz zagrał na wiolonczeli dwa utwory solo oraz trio D-moll Mendelssohna z G. Michałowskim i L. Paradzińskim. W tej samejsaliodbył się również koncert na rzecz7-letniej pianistki Stefanii Sawickiej (30 III). Wkrótce później, 2 IV, Karłowicz uczestniczył w koncercie wokalno-instrumentalnym w Teatrze Wileńskim, połączonym z „żywymi obrazami” na rzecz kapelmistrza orkiestry teatralnej Jana Mackiewicza.

 

Jesienią 1861 r. nawiązał kontakt listowny z poetą W. Syrokomlą. Zachował się jeden z listów Karłowicza, w którym przedstawił on zapis snów o treści religijnej dwóch swoich znajomych. Liczył on na to, że jako poeta Syrokomla wykorzysta te informacje w swojej twórczości [16].

 

1862 – 1863

 

Od 27 II do 31 X 1862 r. był urzędnikiem – kancelistą sądu powiatowego w Wilnie. Od jesieni przez 1 semestr studiował historię w Berlinie. Po śmierci ojca (zmarł w Bratomierzu 11 XII 1862), który finansował jego studia, był zmuszony przerwać naukę i zająć się administrowaniem majątkami Podzitwa (odziedziczył go po stryju Wincentym w 1845 r. [17]) i Bratomierz. W majątku Podzitwa działała w 1862 r. szkółka, którą założył prawdopodobnie J. Karłowicz. Uczyło się w niej 24 dzieci  [18].

Karłowicz podjął się tłumaczenia z jęz. niemieckiego podręcznika harmonii autorstwa Ernsta Friedricha Richtera, który miał wypełnić lukę w tej dziedzinie w polskim piśmiennictwie muzycznym [19]. W 1863 r. powstały pierwsze kompozycje – pieśni solowe i duety (m. in. pieśń do wiersza A. Mickiewicza Do Niemna). W tym okresie występował jako muzyk znacznie rzadziej.

 

1864 – 1865

 

Majątek Podzitwa wydzierżawił w 1864 r. na okres 3 lat Rudolfowi Krahelskiemu [20]. Przed wyjazdem za granicę pełnomocnictwa na prowadzenie obu majątków przekazał matce [21]. W tym samym okresie powstały erotyki dedykowane przyszłej żonie. Drukował humorystyczne „Depesze telegraficzne” w „Gazecie Wileńskiej” (1865, nr 52), w których znalazły odzwierciedlenie wydarzenia z wileńskiego życia muzycznego w dn. 18-22 II oraz narodziny uczucia do „Syreny”, czyli Ireny Sulistrowskiej (1845-1921) z Wiszniewa w pow. święciańskim [22]. Ożenił się z nią 8 IX 1865 r. Przyjęcie ślubne odbyło się we dworze w Bratomierzu. Irena Karłowiczowa była osobą uzdolnioną muzycznie, miała piękny głos, znała języki obce. Po ślubie towarzyszyła mężowi w Berlinie aż do ukończeniu przez niego studiów (od V 1865 do końca VI 1866).

 

Do aktywnej działalności koncertowej wrócił w 1865 r., biorąc udział w wieczorach organizowanych w Sali Klubu Szlacheckiego oraz w Teatrze Wileńskim. Były to koncerty przy współudziale śpiewaczki Walerii Rostkowskiej (4 III), skrzypka Władysława Bartoszewicza (26 II), artystów opery wileńskiej i skrzypka Klejszneka (25 III), śpiewaczki i pianistki Julii Rakowskiej (14 IV). Karłowicz koncertował również na prywatnych porankach i wieczorach.

 

Przetłumaczył na jęz. polski Zasady harmonii E. F. Richtera (Warszawa 1864).

 

1866 – 1867

 

J. Karłowicz zaliczył 3 semestry studiów w Berlinie i uzyskał stopień doktora na podstawie rozprawy doktorskiej (w jęz. łacińskim) z historii Polski pt. O wyprawie kijowskiej Bolesława I, napisanej pod kierunkiem prof. Ernesta Edwarda Kummera (wyd. w 1872 r. w jęz. polskim).Egzamin zdawał u najwybitniejszego historyka niemieckiego L. von Rankego.

 

Karłowiczowie przyjechali z Berlina do Warszawy w VII 1866. W tym roku urodziła się ich córka Stanisława (zmarła w 1881 r.).

 

W 1867 r. Karłowicz ubiegał się o katedrę historii powszechnej w Szkole Głównej w Warszawie, ale bezskutecznie. Mieszkał wówczas wraz z rodziną w Bratomierzu (1867-1869). Wrócił do występów koncertowych w Wilnie. 5 i 7 IV wziął wtedy udział m. in. w dwóch koncertach Apolinarego Kątskiego w Teatrze Wileńskim, występował razem z nim również rok później [23].

 

Wydał w Warszawie szkic biograficzno-historyczny Don Karlos, królewicz hiszpański.

 

W okresie pobytu na wsi zaniechał pracy nad problematyką historyczną, natomiast zainteresował się językoznawstwem i ludoznawstwem.  

 

1868 – 1869

 

Występował podczas koncertów dobroczynnych nie tylko w Wilnie, ale też w Mińsku i Pskowie. Kontynuował udział w koncertach w Teatrze Wileńskim (m. in. wspólnie z Apolinarym Kątskim i Witoldem Przyborą) oraz w Sali Klubu Szlacheckiego [24]. 15 III wziął udział w Wilnie w pożegnalnym koncercie pianisty W. Przybory, pod dyrekcją W. Ebana [25]. 

 

Zaczął się interesować folklorem litewskim. W 1868 r. rozpoczął zapisywanie baśni ludowych na Litwie.

 

1870 – 1872

 

9 – 10 XI1870 r. występował w Warszawie – w Sali Aleksandryjskiej Ratusza, w koncercie na rzecz niezamożnych uczniów Warszawskiego Instytutu Muzycznego (konserwatorium), pod dyrekcją Stanisława Moniuszki i Apolinarego Kątskiego, chórem dyrygował Karol Studziński. Wystąpili w nim m. in.: Wilgocka (sopran), Jan Reszke (baryton), uczennice konserwatorium Maria Witkowska i Wanda Kątska. J. Karłowicz wystąpił solo (zagrał Nokturn Chopina) a także akompaniował śpiewaczce Wilgockiej. W koncercie wystąpiła również poetka i improwizatorka Deotyma (Jadwiga Łuszczewska). Przebieg koncertu, w którym wzięło udział ponad 2 tys. osób, relacjonowała prasa lokalna („Dziennik Warszawski”, „Kurier Codzienny”, „Kurier Warszawski”) [26].

 

W 1871 r. wydał w Warszawie Poradnik dla zbierających rzeczy ludowe (przedruk – w „Kalendarzu wileńskim na r. 1882”).

 

9 II 1871 r. Karłowicza został nauczycielem w Konserwatorium Warszawskim, z etatem 300 rb. rocznie za trzy lekcje dwugodzinowe [27]. Wykładał na tej uczelni muzykę (śpiew chóralny) i jęz. rosyjski. Z powodu choroby oczu i „ważnych przeszkód prywatnych” Karłowicz był jednak zmuszony zrezygnować z pracy na uczelni już po 12 lekcjach, a więc po mniej więcej miesiącu pracy.

 

Karłowiczowie zamieszkali w Podzitwie, tu urodził się syn ich Edmund (1871-1919), przyszły lekarz warszawski.

 

W 1871 roku ogłosił Poradnik dla zbierających rzeczy ludowe (bardzo wysoko oceniony przez Z. Glogera), wydany przez Orgelbrandta, powtórzony w „Kalendarzu Wileńskim na 1882”. Odtąd pojawiały się co pewien czas opracowania folklorystyczne Karłowicza.

 

W 1872 r. urodziła się w Wilnie córka Wanda (późniejsza Wasilewska). Podczas nieobecności męża (występy koncertowe) Irena Karłowiczowa sama prowadziła gospodarstwo, zajmowała się też tłumaczeniami z języków obcych.

 

Karłowicz przetłumaczył na jęz. polski Zasady kompozycji muzycznej J. Lobego (praca ta nie została wydana). W Poznaniu ukazał się drukiem polski przekład jego rozprawy doktorskiej pt. Wyprawa kijowska Bolesława Wielkiego.

 

1873 – 1876

 

Karłowiczowie przenieśli się do Wiszniewa, majątku rodzinnego Sulistrowskich (mieszkali tu do 1882 r.). Stąd Karłowicz jeździł na wystawy rolnicze jako gospodarz majątku oraz muzyk, np. w 1876 r. wziął udział w wystawie rolniczej w Szawlach, później grał podczas  koncertu z okazji tej imprezy. Wtedy poznał osobiście Zygmunta Glogera [28].

 

Wiszniew odegrał ważną rolę dla jego przyszłej kariery naukowej Karłowicza. Według E. Majewskiego tu „położył podwaliny wszystkich niemal swych prac późniejszych” [29]. Rozkwit badań naukowych nie szedł jednak w parze z gospodarowaniem na roli. W listach do przyjaciół Karłowicz skarżył się na kłopoty z władzami i z włościanami, przyznawał się że do zajmowania gospodarstwa wiejskiego „nigdy nie miał upodobania” [30].

 

W tym okresie komponował piosenki, np. na dwa głosy żeńskie (żony i szwagierki).

 

W 1875 r. wydał w Krakowie, w serii Rozpraw AU Wydziału Filologicznego, rozprawę O języku litewskim (t. 2), która została wysoko oceniona przez językoznawców, np. przez Jana Baudouina de Courtenay [31]. Rok później w tej samej serii ukazała się jego praca pt. Przyczynki do projektu wielkiego słownika polskiego (t. 6).

 

Od maja do jesieni 1876 r. Karłowicz przebywał w Stanach Zjednoczonych Ameryki, na Wystawie Filadelfijskiej z okazji 100-lecia ogłoszenia niepodległości. Tu zapoznał się z Johnem Draperem, przetłumaczył na jęz. polski jego pracę Dzieje stosunku wiary do rozumu (wyd. 1882) [32]. Pod jego wpływem odsunął się od Kościoła (religię nazywał szkodliwym „narkotykiem”) [33]. Po powrocie z Ameryki wspólnie z Konstantym Skirmuntem założył bank włościański w Szemietowie, planował otworzyć  spółki pożyczkowe również w Ejszyszkach [34].

 

I 1876 r. razem z Aleksandrem Walickim ogłosił przedpłatę na utwory dotychczas niewydane oraz wyczerpane, na rzecz wdowy Aleksandry Moniuszkowej [35]. Przyczynił się do wydania VII Śpiewnika domowego S. Moniuszki. W tym samym roku jako teoretyk muzyki opracował angielski projekt pisma nutowego  - Project of a New Way od Writting Musical Notes (wydanie francuskie i warszawskie – 1878, niemieckie  oraz kolejne polskie (na łamach „Echa Muzycznego”) – 1892).

 

Karłowicz dojeżdżał z Wiszniewa do Wilna, występował w zespołach kameralnych (razem z Faustynem Łopatyńskim, Wincentym Demiro-Saulskim, Mikołajem Wojciechowskim) [36]. Koncerty odbywały się również w domu Tyzenhauzów w Wilnie oraz w samym Wiszniewie [37].

 

Wydał w Warszawie przetłumaczone z jęz. angielskiego Szkice historyczne Tomasza Macaulay.

 

11 XII 1876 r. w Wiszniewie urodził się syn Mieczysław (zm. w 1909 r.), przyszły kompozytor, twórca m. in. muzyki do tekstów J. Słowackiego, A. Asnyka, K. Przerwy-Tetmajera [38].

 

1877 – 1878

 

Jan Karłowicz przebywał w Kijowie, odwiedził tam swoich krewnych: Różę Jurkiewiczowi, kuzyna Kazimierza Podberskiego, jego siostrę Weronikę Słonimkiewicz [39]. Nawiązał korespondencję z litewskim poetą i księdzemAntanasem Baranauskasem. Temat poruszany w korespondencji – to litewskie pieśni ludowe oraz zasługi wobec Litwy J. I. Kraszewskiego.

Od 1878 r. pracował nad pieśniami litewskimi. Pomagał mu w tym syn kuzynki Bolesław Szlagier.

W „Dwutygodniku Naukowym” ukazała się jego praca Słoworód ludowy .

W latach 1878-1881 napisał „powieść dydaktyczną” Zjazd w Kochanowie (znana była tylko cz. 3 Przyszłość), która nigdy nie była drukowana.

 

1879

 

W 1879 r. Karłowicz brał udział w uroczystościach jubileuszowych J. I. Kraszewskiego w Krakowie [40]. Podczas tej uroczystości zabierał głos w imieniu delegacji z Litwy. Wziął też udział w cennej inicjatywie – wydaniu książki poświęconej J. I. Kraszewskiemu Upominek. Pismo zbiorowe poświęcone Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu na pamiątkę pięćdziesięcioletniej rocznicy jego zawodu literackiego. Współpracował z pismami warszawskim, np. „Wiekiem” (tu zamieszczał publikacje pod pseudonimem C. hr. Zan) [41].

 

W tym samym roku Karłowicz nawiązał kontakt korespondencyjny z Elizą Orzeszkową, który trwał do 1896 r. Odwiedzał pisarkę w Grodnie i Miniewiczach.

   

1880 – 1882

 

Mieszkał przez jakiś czas w Krakowie, w tym czasie pracował tu również jego szwagier Alfred Romer z rodziną (żonaty z Wandą z Sulistrowskich). W tym czasie prowadzeniem majątku zajmowała się żona.

 

W 1880 r. prowadził polemikę z Zygmuntem Noskowskim z powodu jego artykułu O prozodii w pieśniach Moniuszki, zamieszczonego w „Echu”. Karłowicz stanął w obronie kompozytora, zakwestionował argumenty Z. Noskowskiego.

 

W 1880 r. został członkiem Societe des Traditions Populaire w Paryżu.  

 

Karłowicz nawiązał kontakt z mieszkającym i pracującym w gimnazjum w Kazaniu filologiem i folklorystą Jonasem Jušką (Janem Juszkiewiczem, 1815-1886), bratem księdza Antanasa (1819-1880), który zgromadził około 7 000 litewskich pieśni ludowych. Pomagał on w tłumaczeniu z jęz. litewskiego na polski tekstów zapisanych „ze słów litewskich śpiewaków i śpiewaczek” w okolicach Puszołat i Wielony.W tłumaczeniu  Karłowiczowi pomagał Litwin Juozas Kibortas, prawdopodobnie student z Chersonia. Zbiór pieśni udało się wydać czcionką łacińską dziękipracującemu w uniwersytecie w Kazaniu (w latach 1875-1883) prof. Janowi Baudouinowi de Courtenay. Był to zbiór Lietuviškos dainos (t. 1-3, 1880-1882) oraz opis obrzędów weselnych Litwinów z okolic Wielony Svotbinė rėda veliuoniečių lietuvių, surašyta per Antaną Juškevičią 1870 metuose (1880) [42]. Po jednym egzemplarzu obu książek J. Juška przekazał Karłowiczowi, który pomagał mu w ich  sprzedaży (m. in. za pośrednictwem księgarni F. Zawadzkiego w Wilnie oraz niejakiego Wilkańca, nauczyciela gimnazjum w Mariampolu [43]. Inny zbiór pieśni, pt. Melodie ludowe litewskie, w 1900 r. wydała Akademia Umiejętności w Krakowie. Do wydania tej pracy przyczynili się Oskar Kolberg, Izydor Kopernicki, Zygmunt Noskowski oraz Jan Baudouin de Courtenay [44].

 

16 IX  1880 r. zmarła matka Karłowicza, Antonina z Mołochowców.

 

7 IV 1881 r. zmarła córka Stanisława. Karłowicz sprzedał majątki Podzitwę i Bratomierz. Majątek Wiszniewo podczas wakacji odwiedzał tylko syn Mieczysław (1876-1906). W tym czasie  Karłowicz prawdopodobnie brał pod uwagęwyjazd wraz z rodziną na stałe za granicę. Aby zapomnieć o bolesnej utracie córki, przebywał wraz z rodziną w Warszawie, St. Petersburgu, Wilnie, Moskwie i Mińsku.

 

Od 1881 r. był członkiem Litewskiego Towarzystwa Literackiego w Tylży (Lietuvių literatūros draugija, 1879-1923).

 

Wydał pracę z dziedziny onomastyki pt. O imieniu Polaków i Polski („Pamiętnik Fizjograficzny”, t. 1). W Wilnie ukazał się druiem jego Poradnik dla osób wybierających książki dla dzieci i młodzieży.

 

Od 1881 r., czyli od czasu powstania pisma, na zaproszenie redaktora A. Świętochowskiego współpracował z warszawską „Prawdą”. Tygodnik ten zgromadził całą ówczesną elitę intelektualną. Karłowicz pisał artykuły na tematy antropologiczne i etnologiczne, a także językoznawcze [45]. Oprócz tego, razem ze Stanisławem Ciechomskim i Antonim Sygietyńskim, pisał sprawozdania muzyczne. W tym samym roku podsunął Świętochowskiemu pomysł zorganizowania jubileuszu 25-lecia pracy literackiej Teodora Tomasza Jeża, a przy okazji – zorganizowanie dla niego pomocy finansowej.

 

W 1882 r. przeniósł się najpierw sam, a później z rodziną, do Heidelbergu, gdzie postanowił kontynuować – po 23-letniej przerwie -  studia naukowe. W wieku 46 lat zaczął pogłębiać studia językoznawcze i etnograficzne. Stąd wysyłał korespondencje do warszawskiej „Prawdy”. Na przełomie 1882 – 1883 r. zaczął mu dokuczać reumatyzm (szczególnie lewej ręki), w związku z czym nie mógł on grać na wiolonczeli [46].

 

W „Pamiętniku Fizjograficznym” ukazał się jego praca Imiona niektórych plemion i ziem dawnej Polski (t. 2).

 

1883 – 1885

 

Na początku 1883 r. poniósł poważne straty finansowe w związku z powierzeniem 2/3 swojego funduszu akcjom banku wileńskiego [47].

 

W 1883 r. odbył wycieczki do Szwajcarii i Holandii. Sporo podróżował też w  latach następnych, zwiedził m. in. Włochy, Czechy, Niemcy [48].

 

Wydał prace Czterysta kilkadziesiąt nazwisk miejscowości litewskich („Pamiętnik Fizjograficzny, t. 3) oraz W sprawie pisowni polskiej i wiążących się z nią zagadnień (Kraków).

 

W 1883 r. córka Wanda rozpoczęła studia w Szwajcarii [49].

 

Karłowicz wziął udział w Kongresie Orientalistów w Lejdzie (Szwajcaria). Za granicą poznał osobiście pisarza T. T. Jeża (Miłkowskiego), dla którego przez kilka lat organizował pomoc finansową, oraz jego córkę Antoninę z Miłkowskich Gawrońską [50].

 

Na łamach „Prawdy” ogłosił szkic pt. Studia nad treścią i formą pieśni ludowych polskich (nr 9, 15, 27-32). Fragmenty dotyczące kolęd polskich były polemiczne wobec rozprawy na ten temat prof. Stanisława Tarnowskiego [51].

 

W „Przeglądzie Tygodniowym” (red. A. Wiślicki) ukazała się krytyczna recenzja przekładu książki J. W. Drapera History of the conflict between religion and science, którego dokonał J. Karłowicz. Autorem recenzji był dr Karol Hertz. Karłowicz na łamach tego pisma ogłosił ostrą replikę, co zostało źle przyjęte przez redakcję, która złośliwie napisała o tłumaczu: „Filozof, lingwista, historyk, pedagog, ludowy pisarz itd. – wszędzie się czegoś nie douczył, czegoś nie przetrawił, czegoś nie dowiedział i wszędzie też jest lichym kompilatorem, lichym tłumaczem i niedowarzonym myślicielem” [52].

 

W 1884 r. przetłumaczył z jęz. angielskiego Zasady etyki H. Spencera. W „Pamiętniku Fizjograficznym”  (t. 4) ukazało się jego studium lingwistyczno-archeologiczne Chata polska (osobny druk – Warszawa 1884).

 

Studia ukończył w 1885 r., ale do Warszawy wrócił na stałe dopiero dwa lata później. W 1885 r. na podstawie zebranych materiałów opublikował w „Echu Muzycznym” życiorys S. Moniuszki. Rok później zmienioną wersję tego biogramu wydrukowało czeskie pismo muzyczne „Dalibor”.

 

Od 1885 r. był jednym z redaktorów Prac Filologicznych (do 1899 r.). W „Pamiętniku Fizjograficznym” ukazała się jego praca O imionach własnych polskich miejsc i ludzi (t. 5, odbitka Warszawa 1886).

 

1886 – 1887

 

W 1886 r. wziął udział  w międzynarodowym zjeździe orientalistów w Wiedniu.

 

W 1887 r. nadesłał do miesięcznik geograficzno-etnograficzny „Wisła”, jeszcze z Drezna, studium O czarach i czarownicach w Polsce oraz obszerne sprawozdanie na temat Słownika kaszubskiego księdza G. Pobłockiego. W tym samym roku przeniósł się do Warszawy i objął redagowanie czasopisma „Wisła” (funkcję tę pełnił przez 11 lat, do 1899 r.). Już na początku swojej pracy na stanowisku redaktora przygotował 246-stronicowy zeszyt kwartalny, w którym znalazły się jego własne teksty, a także prace nadesłane przez E. Orzeszkową, Z. Glogera, W. Gersona, L. Krzywickiego i in. [53].

 

W Krakowie Karłowicz ogłosił  Podania i bajki ludowe zebrane na Litwie. Praca ta zawiera zbiór 84 podań litewskich i białoruskich, zapisanych w wersji polskiej oraz w jego własnym przekładzie. Głównym pomocnikiem profesora w gromadzeniu i opracowywaniu bajek litewskich był samouk folklorysta Mieczysław Dowojna-Sylwestrowicz(Mečislovas Davainis-Silvestraitis, 1849-1919 [54]), szlachcic pochodzący z powiatu rosieńskiego na Żmudzi. Od 1867 r. zbierał on folklor w stronach rodzinnych. M. Davainis-Silvestraitis był pomocny Karłowiczowi również w gromadzeniu nazwisk łotewskich (m. in. za pośrednictwem mieszkającej w Mitawieszwagierki, Adeli Malinowskiej)oraz w nawiązywaniu kontaktów z potencjalnymi współpracownikami „Wisły“ i szukaniu prenumeratorów tego pisma.

 

Od 1887 r. został członkiem korespondentem AU i Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu.

    

1888 – 1889

 

Latem 1888 r. Irena Karłowiczowi przebywała w rodzinnych Surwiliszkach. Zachęcona przez męża, zapisywała powiedzonka i zwroty ruskie używane przez lud [55].

 

Od 1888 r. był czynnym członkiem Warszawskiego Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia” (powstałego rok wcześniej), śpiewał w grupie tenorów. Przez 7 lat był wiceprezesem.

 

Od 1888 r. Karłowicz wydawał własnym nakładem 15 tomów Biblioteki „Wisły” (1888-1896).

 

Od 1888 r. przez co najmniej 2 lata Karłowicz zamieszczał miesięczniku „Wisła” prace sprawozdawcze z zakresu muzyki (m. in. na temat instrumentów ludowych). W tym okresie zaczął zbierać pieśni i melodie ludowe, zapisywał je  w różnych regionach Polski (na Podlasiu, Śląsku, na Białorusi). Niektóre z tych pieśni harmonizował, dostosowując do możliwości chóru męskiego.

 

W 1889 r. z inicjatywy Karłowicza w Warszawie powstał konspiracyjny zespół publicystyczny pod nazwą Towarzystwo Literackie. Należeli do niego m. in.: A. Świętochowski, A.G. Bem, W. Smoleński, S. Krzemiński. Ta grupa publicystów wydała cykl broszur Z domu niewoli (Lwów-Paryż 1889-1891), zamieszczała też korespondencje w prasie – w „Dzienniku Poznańskim” (cykl Spod zaboru rosyjskiego, 1891-1896 [56]) i w krakowskiej  „Nowej Reformie” (cykl Listy z zaboru rosyjskiego, 1897-1901) [57]. W tym samym czasie (w latach 90-tych) Karłowicz, razem z innymi przedstawicielami „elity ówczesnego świata intelektualnego Warszawy” (zaliczali się do niej: Edward Abramowski, Benedykt Hertz, Leon Krzywicki, Stanisław Krzemiński, Adam Marburg, Ignacy Matuszewski, Andrzej Niemojewski) współpracował z na wpół tajnym Kołem Oświaty Ludowej, zreszającym członków Uniwersytetu Latającego. Na prośbę Koła intelektualiści udzielali pomocy w doborze lektur, które warto było sprowadzić do czytelni. „W ciagu kilku lat zespół ten recenzował nowości polskie i tłumaczone, opatrując je notami: polecone, obojętne, szkodliwe” [58].

 

Wziął udział w kongresie w Paryżuoraz w Kongresie orientalistów w Sztokholmie.

 

Wspólnie z prof. Z. Glogerem spędzili miesiąc u folklorysty Michała Fedorowskiego w Kosinie pod Wołkowyskiem. Prowadzili tam badania etnograficzne i archeologiczne.

 

Irena Karłowiczowi po raz pierwszy przyjechała wraz z dziećmi do Zakopanego, które wywarły ogromne wrażenie na synu Mieczysławie, znakomitym kompozytorze, który od 1907 r. zamieszkał tu na stałe.

 

Wziął udział w zjeździe orientalistów w Sztokholmie.

 

1891 – 1892

 

W 1891 r. J. Karłowicz leczył się w Krynicy. Jesienią tego samego roku wziął udział w kongresie orientalistów w Londynie (1-10 IX) [59].

 

Został członkiem Towarzystwa Ogrodniczego Warszawskiego.

 

W 1892 r.za pośrednictwem M. Davainisa-Silvestraitisa kontakt korespondencyjny z prof. Karłowiczem nawiązał znany litewski językoznawca Jonas Jablonskis (1860-1930), pracujący wtedy w gimnazjum w Mitawie (obecnie Jelgava na Łotwie) [60].

 

Od 1891 do1895 r. Karłowicz był prezesem  Towarzystwa Muzycznego w Warszawie. Wzorem dla tego Towarzystwa było wiedeńskie Towarzystwo Przyjaciół Muzyki, które – oprócz głównego zadania, jakim było pielęgnowanie konserwatorium ze szkołami operową i dramatyczną, zajmowało się  też organizowaniem wielkich koncertów z chórem i orkiestrą, połączonych z odczytami.

 

Z jego inicjatywy w 1891 r. w Towarzystwie Muzycznym została założona Sekcja im. S. Moniuszki. Zajmowała się ona opieką nad  spuścizną kompozytora, przekazaną na rzecz Sekcji przez jego spadkobierców (biblioteka dzieł, rękopisy wydanych i niewydajnych utworów, partytury [61]), propagowanie w kraju i za granicą jego twórczości, wydawanie najważniejszych utworów, a także gromadzenie w muzeum kompozytora materiałów znajdujących się w zbiorach prywatnych.

 

J. Karłowicz wystarał się dla przyszłego zięcia i współpracownika „Wisły” Zygmunta Wasilewskiego o pracę kustosza i bibliotekarza w Muzeum Narodowym w Rapperswil w Szwajcarii (zastąpił on pracującego tam wcześniej Stefana Żeromskiego) [62].

 

Zamieścił w „Wiśle” i „Kwartalniku Historycznym” sprawozdanie z książki Zygmunta Glogera i Z. Noskowskiego Pieśni ludu.

 

Od 1892 r. przez 3 lata J. Karłowicz wspólnie ze Stanisławem Michalskim był doradcą w doborze książek dla bezpłatnych czytelni, działających od 1860 r. przy Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności (WTD). Zachęcali oni do czytania dzieł H. Buckle’a, J. S. Milla, J. Drapera oraz pism pozytywistycznych („Prawda” , „Przegląd Tygodniowy”). W 1895 r. rozpoczął się atak na WTD ze strony zachowawców (na ich czele stał książę Michał Radziwiłł), jego następstwem było usunięcie 3 lata później z czytelni książek „niebezpiecznych” autorów, a w 1899 r. – areszt 20 osób związanych z działalnością oświatową [63]. 

 

1893 – 1894

Pomagał młodym naukowcom i zdolnej młodzieży w zdobywaniu stypendium, np. im. Aleksandrowicza. W 1893 r. takie stypendium-pożyczkę w wysokości 1 500 franków uzyskała Maria Skłodowska, przyszła Curie, noblista [64].

 

W 1893 r. Karłowicz pomagał potomkom Moniuszki w napisaniu odpowiedzi na zarzuty, jakie pod ich adresem zostały zamieszczone na łamach gazety „Głos” (6 X 1893, nr 39) [65].

 

Prowadził korespondencję z Aleksandrem Walickim, pierwszym biografem S. Moniuszki, mieszkającym wówczas w Nieświeżu.

 

11 II 1893 r. w Krakowie odbył się ślub córki Wandy (1869-1903) i publicysty Zygmunta Wasilewskiego (1865-1948, jednego z późniejszych przywódców Narodowej Demokracji). Córka cierpiała na poważną chorobę nerwową.

 

W tym samym roku z powodu pogarszającego się stanu zdrowia Karłowicz zrezygnował z gry na wiolonczeli.

 

W 1894 r. sprzedał Wiszniew w ręce rosyjskie, z tego powodu w „Kurierze Warszawskim” ukazał się złośliwy komentarz na ten temat (nr 342).

 

W dn. 18-22 VII 1894 r. Karłowicz brał udział w Zjeździe Literatów i Dziennikarzy Polskich we Lwowie, wraz z innymi językoznawcami wypowiadał się w kwestii potrzeby ujednolicenia pisowni [66]. 23 VII uczestniczył w uczcie na cześć Teodora Tomasza Jeża (Zygmunta Miłkowskiego) w hali koncertowej na Placu Powszechnej Wystawy Krajowej.

 

Wydał w Krakowie zeszyt 1 Słownika wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia używanych w języku polskim (ukazały się ogółem 3 z.)

 

1895 – 1896

 

Na łamach „Wędrowca” zadebiutował syn Jana, Mieczysław Karłowicz. Zamieścił on w kilku odcinkach opis Wycieczki na Króla Tatrzańskiego i na szczyt Mięguszowiecki (nr 7-10, od 16 II do 9 III). Ojciec donosił o tym z dumą Orzeszkowej: „Młodszy chłopiec mój, Mieczysław, skrzypek i taternik, opisał wycieczkę swą na Gierlacha, „króla Tatr” (…). Chętka do pióra jest widocznie dziedziczną  w moim rodzie, bo i ojciec mój Aleksander pisywał niegdyś” [67].

 

J. Karłowicz nabył w Nałęczowie willę „Podgórze”. Przebywał we Włoszech, w X 1895 r. oglądał w teatrze we Florencji występ Sary Bernhardt w sztuce Magda [68].

 

Był jednym z organizatorów obchodów 25-lecia działalności literackiej A. Świętochowskiego odbyły się 29 XII 1895 r. Podczas imprezy wygłosił przemówienie inauguracyjne, składając jubilatowi w imieniu własnym i „postępowych warstw narodu”- „hołd, wdzięczność i uznanie” [69].

 

Był inicjatorem i członkiem honorowym Towarzystwa Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie.

 

Ukazał się pod jego redakcją zeszyt próbny Słownika języka polskiego, powstały przy współpracy A.A. Kryńskiego i W. Niedźwieckiego.

 

W 1896 r. ogłosił nieznane fakty i materiały dotyczące S. Moniuszki, a w „Tygodniku Ilustrowanym” (nr 19, 9V) – informacje o I Śpiewniku domowym Moniuszki oraz relację J. I. Kraszewskiego o tym dziele.

 

1898

 

Wspólnie z Zygmuntem Glogerem, Ignacym Balińskim i Leopoldem Meyerem czuwał nad gromadzeniem materiałów i redagowaniem dwóch tomów Księgi pamiątkowej na uczczenie setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza (Warszawa 1899) [70]. Przedmowę do tej pracy napisał Adam Pług. W t. I znalazły się listy samego Mickiewicza, jego żony Celiny oraz różnych ważnych postaci z tej epoki (np. T. Zana, J. Czeczota,  A.E. Odyńca, J. Korsaka, B. Zaleskiego), a także poetów i pisarzy żyjących współcześnie, którzy „pod wpływem ducha Mickiewicza kształcili się i dojrzewali” [71]. W tej książce, w dziale III Listy poetów i pisarzy żyjących współcześnie, obok krótkiego listu Joachima Lelewela do dra Juliana Titiusa z 20 X 1858 r., został zamieszczony autograf innego listu profesora z adnotacją: „Z albumu Jana Karłowicza” (s. 199). Również syn Karłowicza, Mieczysław miał swój udział w Książce pamiątkowej, w dziale II Rzeczy rozmaite znalazły się opracowane przez niego listy rodziny Wodzińskich do Fryderyka Chopina (w jęz. francuskim oraz w przekładzie na jęz. polski) [72].

 

Należał do komisji sędziowskiej konkursu dramatycznego im. Paderewskiego. Członkami tej komisji byli też m. in.: H. Sienkiewicz, Marian Gawalewicz, Kazimierz Kaszewski, Dionizy Henkiel, Władysław Bogusławski, Piotr Chmielowski, Wincenty Rapacki, Kazimierz Zalewski (ogółem 14 osób). Posiedzenia komisji (ogółem było ich 14) odbywały się od 1 X 1898 r. do 24 III 1899. Trzy pierwsze posiedzenia oraz ostatnie odbyły się wdomu Karłowicza. Na konkurs nadesłano 80 prac. Zgodnie z założeniem konkursu, nadesłana na konkurs sztuka miała odznaczać się artyzmem i powagą, być napisana poprawną polszczyzną, autor nie powinien przekroczyć 35. roku życia. Nagrodę główną (w wysokości 1 tys. rb.) otrzymał Lucjan Rydel za dramat „Zaczarowane koło” [73].

 

W 1898 r. przy okazji ślubu swojej siostry odwiedził okolice Świtezi (majątek Purniewicze).

 

Wydał rozprawę pt. Gwara kaszubska („Wisła”, t. 12).

 

1899 – 1900

 

Był wykładowcą etnografii na Kursie Pedagogicznym w Warszawie. W Warszawskim Towarzystwie Muzycznym Karłowicz utworzył Sekcję im. Chopina.

 

Zrzekł się stanowiska redaktora „Wisły”. 

 

W 1900 r. był zaangażowany w działalność warszawskiego Komitetu obchodów 25-lecia działalności literackiej H. Sienkiewicza [74]. Wydał we Lwowie Przyczynek do Jubileuszu p. Erazma Piltza.

 

Zaczął wydawać Słownik gwar polskich  – pierwszy tego typu słownik w krajach słowiańskich, jeden z pierwszych w Europie.

 

1901 – 1902

 

7 X 1901 r. przekazał na rzecz Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego posiadane przez  siebie odpisy listów S. Moniuszki. Przepisała te listy z oryginałów córka Wanda Wasilewska [75].

 

Od 1902 r. był prezesem Komitetu Kasy Literackiej w Warszawie [76]. Już wtedy pojawiły się poważne kłopoty zdrowotne - nastąpiło osłabienie wzroku.

 

Wystąpił z odczytem we Lwowie.

 

Ostatnie lata życia spędził w Warszawie, w domu przy ul. Jasnej 10. W sezonie letnim przebywał na kuracji w Nałęczowie, w zakładzie wodoleczniczym. W tej miejscowości prawdopodobnie zapoznał się z Bolesławem Prusem, wynajmowali mieszkania u tego samego gospodarza [77].

 

1903

 

W II uczestniczył w posiedzeniach Kasy Literackiej i rozpoczynał polonezem Bal Literacki [78]. 4 IV tego samego roku na zaproszenie Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie w Sali Botanicznej na uniwersytecie wystąpił z prelekcją pt. Próba tłumaczenia zabobonów wiejskich. W tym samym mieście  ukazało się O człowieku pierwotnym siedem odczytów.

 

Zmarł w Warszawie po ciężkiej operacji 14 VI 1903 r. w wieku 67 lat.

 

13 IX zmarła córka Wanda z Karłowiczów Wasilewska (ur. 1869), zostawiając synka Tadeusza.

 

1905

W 1905 r. adwokat wileński Tadeusz Wróblewski prowadził sprawy spadkowe rodziny Karłowiczów. Mieczysław Karłowicz zobowiązał się do wypłacenia bratu Edmundowi kompensacji pieniężnej za majątek rodzinny matki Wiszniew lub do zrzeczenia się prawa na niego na korzyść tegoż brata [79].

 

1909

 

12 II rodzina Karłowiczów przekazała Warszawskiemu Towarzystwu Muzycznemu pamiątki po S. Moniuszce [80].

 

Kompozytor i taternik Mieczysław Karłowicz, syn Jana i Ireny Karłowiczów, w wieku 33 lat zginął w Tatrach, przysypany lawiną śnieżną.  

 

Wdowa po Karłowiczu przekazała jego księgozbiór (liczący 3 627 dzieł w 6 425 tomach)na rzecz wileńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, pomagał jej w tym prof. Tadeusz Korzon [81]. Znajdują się obecnie w zbiorach bibliotek wileńskich, m. in. w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich. Irena Karłowiczowa przeżyła śmierć wszystkich swoich dzieci. Zmarła w biedzie i osamotnieniu w domu starców w 1921 r., w wieku 74 lat.

 

Opracowała Irena Fedorowicz