Działalność koncertowa
Jan Karłowicz zaczął naukę gry na fortepianie i wiolonczeli jeszcze w domu rodzinnym, a potem kontynuował jako uczeń gimnazjum wileńskiego (1847-1852). Oprócz zajęć programowych pobierał lekcje prywatne gry na wiolonczeli prawdopodobnie u Samuela Kossowskiego (1805-1861). W tym okresie zaczął uczęszczać na koncerty oraz kompletować swoją biblioteczkę nutową [1]. Zapoznał się też osobiście z kompozytorem Stanisławem Moniuszką, bywał później dość częstym gościem w domu kompozytora.
Po ukończeniu gimnazjum przez rok przebywał razem z matką w Wilnie, gdzie nie tylko kontynuował naukę gry na wiolonczeli, ale też zadebiutował (prawdopodobnie w 1853 r.) na scenie jako wykonawca. Brał udział w występach publicznych w Teatrze Wileńskim i w Klubie Szlacheckim, a także na wieczorach prywatnych [2]. W czasie studiów w Moskwie (1852-1857) grał w uniwersyteckiej orkiestrze symfonicznej, brał też udział w koncertach charytatywnych. Wspierał m. in. w ten sposób finansowo ubogich kolegów z Litwy. Uczył się na trzech instrumentach: wiolonczeli, basetli i fortepianie. Lekcje gry na wiolonczeli pobierał u nauczyciela Gebla.
Po ukończeniu studiów w Moskwie (1857)Karłowicz zdecydował się podjąć studia muzyczne w Paryżu. Pojechał tam przez Warszawę (spędził tu kilka tygodni), razem z krewnym Stanisława Moniuszki, Donatem Moniuszką, zaopatrzony w 3 listy polecające od kompozytora. W listach do Dominika Szulca, Maurycego Krasowskiego oraz reżysera opery Leopolda Matuszyńskiego kompozytor określił Jana Karłowicza jako „swego młodego przyjaciela”, „bardzo zacnego młodzieńca”, „wielkiego muzyki amatora” [3]. W XI znalazł się w stolicy Francji. Słuchał wykładów na Sorbonie i w Collège de France, a od I 1858 r. kształcił się też w dziedzinie muzyki – krótko w Conservatoire Imperial de Musique et de Declamation, a później w École Beethoven. Podobnie jak wcześniej, nie zaniedbywał kameralistyki – grał w kwartecie polsko-francuskim, uczęszczał na koncerty, a także nadsyłał korespondencje na temat wydarzeń muzycznych do prasy polskiej w kraju [4].
Od VIII 1858 r. przez 1 semestr studiował filozofię na uniwersytecie w Heidelbergu. Tu Karłowicz koncertował publicznie, a także tworzył kompozycje fortepianowe, które wysyłał matce. Uczył się harmonii u Karola Bocha..
Jesienią tego samego roku przeniósł się do Brukseli, gdzie kontynuował studia historyczne na uniwersytecie, który określił w liście do ojca jako uczelnię „wolną, mającą kierunek antyksiężowski” (w porównaniu z uniwersytetem katolickim w Lovain) [5]. W Brukseli uczył się w latach 1859-1860 pod kierunkiem słynnego Adrieno Francoisa Servaisa, nazywanego „Paganinim wiolonczeli”, natomiast teorii i historii muzyki – u słynnego F. J. Flisa, dyrektora Konserwatorium, a gry organowej – u N. J. Lemmensa. Na tym etapie swego życia pracował piórem i smyczkiem (opinia T. Korzona) [6].
Karłowicz wrócił na Litwę w X 1860 r. Przebywał na zmianę w Bratomierzu i w Wilnie (zatrzymywał się tu w domu Puzyny). W latach 60-ych i 70-ych był jednym z najwybitniejszych animatorów życia kulturalnego na Wileńszczyźnie w dziedzinie muzyki. Występował jako wiolonczelista oraz wokalista (tenor) w dobroczynnych wieczorach muzycznych oraz koncertach publicznych. Tak np. 20 II 1861 r. wziął udział w wieczorze dobroczynnym w Teatrze Wileńskim, razem z nim wystąpili m. in. Róża Prochtenberg oraz Witold Przybora. Artyści opery wileńskiej wykonali fragmenty z opery S. Moniuszki Halka oraz z Jana Kazimierza W. Syrokomli [7]. W liście do rodziców z 2 III 1861 r. Karłowicz informował o tym, że bierze udział w próbach, które odbywają się u Butwiłowskich. Koncert dobroczynny ma odbyć się w „drugim tygodniu postu” [8]. Prawdopodobnie chodziło o koncert na rzecz Władysława Syrokomli, który odbył się 17 III 1861 r. w Sali Klubu Szlacheckiego. W tym koncercie wystąpiła też jego kuzynka, śpiewaczka Emilia Mołochowiec (wykonała Pieśń wieczorną do słów „lirnika wioskowego”) [9].Podczas koncertu Karłowicz zagrał na wiolonczeli dwa utwory solo oraz trio D-moll Mendelssohna z G. Michałowskim i L. Paradzińskim. W tej samejsaliodbył się również koncert na rzecz7-letniej pianistki Stefanii Sawickiej (30 III). Wkrótce później, 2 IV, Karłowicz uczestniczył w koncercie wokalno-instrumentalnym w Teatrze Wileńskim, połączonym z „żywymi obrazami” na rzecz kapelmistrza orkiestry teatralnej Jana Mackiewicza [10].
Po ukończeniu studiów historycznych w Berlinie (1866) zamieszkał wraz z żoną najpierw w Bratomierzu (1867-1869), a później w Podzitwie. Pomimo znacznej odległości od Wilna, a tym bardziej od Warszawy, Karłowicz brał udział w koncertach dobroczynnych, które odbywały się w Teatrze Wileńskim (m. in. wspólnie z Apolinarym Kątskim i Witoldem Przyborą) oraz w Sali Klubu Szlacheckiego [11]. W 1886 r. koncertował również w Pskowie i Mińsku. 9-10 XI1870 r. występował również w Warszawie – w Sali Aleksandryjskiej Ratusza, w koncercie na rzecz niezamożnych uczniów Warszawskiego Instytutu Muzycznego (konserwatorium), pod dyrekcją Stanisława Moniuszki i Apolinarego Kątskiego, chórem dyrygował Karol Studziński. Wystąpili w nim m. in.: Wilgocka (sopran), Jan Reszke (baryton), uczennice konserwatorium Maria Witkowska i Wanda Kątska. Karłowicz wykonał solo Nokturn F. Chopina, a także akomponował śpiewaczce Wilgockiej. Relacje z tego koncertu, w którym wzięło udział ponad 2 tysiące wykonawców, znalazły się w prasie warszawskiej. Prawdopodobnie wtedy powstał pomysł zaproponowania Karłowiczowi pracy w Instytucie Muzycznym. Pracował tu około miesiąca (II-III 1871). Wrócił na Litwę jesienią tego roku, mieszkał najpierw w Podzitwie, a później – w Wiszniewie. Podobnie jak wcześniej brał udział w koncertach w Wilnie, występował razem z Faustynem Łopacińskim, Wincentym Demiro-Saulskim oraz Mikołajem Wojciechowskim. Koncerty odbywały się również w Wiszniewie, oprócz Karłowicza brały w nich udział także Irena Karłowiczowa oraz jej siostra Wanda z Sulistrowskich Romerowa (obie pięknie śpiewały).
Karłowicz brał udział w koncertach dobroczynnych również jesienią 1876 r., po powrocie z Ameryki [12] (podczas Wystawy Rolniczej w Szawlach) i w marcu 1877 r. (w Sali Klubu Szlacheckiego) [13]. Był zmuszony zrezygnować z gry na wiolonczeli z powodu ataków reumatyzmu, które nasiliły się na początku 1883 r., podczas pobytu w Heidelbergu [14]. W 1887 r. wraz z rodziną przeniósł się na stałe do Warszawy. Był aktywnym członkiem Towarzystwa „Lutnia“, przez 7 lat był jego wiceprezesem. W tym okresie zaczął zbierać pieśni i melodie ludowe z różnych regionów (np. Polesia, Śląska). Niektóre z tych pieśni harmonizował dla chóru męskiego. W 1893 r. Karłowicz ostatecznie zrezygnował z gry na wiolonczeli. Pisał do przyjaciół, że ma już godnego zastępcę – syna Mieczysława, ucznia Stanisława Barcewicza i Zygmunta Noskowskiego (LMAVB, Rankraščių skyrius, F151-205). Jan Karłowicz bardzo interesował się kompozycjami syna, jeździł na jego koncerty do Berlina (w 1897, 1898 oraz w marcu 1903 r., trzy miesiące przed swoją śmiercią (Wągiel, 2005, 99).
[1] A. Wągiel, Jan Karłowicz – portret z Mieczysławem w tle, „Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki“, 2005, nr 4, s. 69.
[3] Listy były pisane w tym samym dniu, 15 (27) IX 1857 r. S. Moniuszko, Listy zebrane. Przygotował do druku W. Rudziński, Kraków 1969, s. 272-273. Rudziński utrzymuje, że Karłowicz był ulubionym uczniem Moniuszki, na co jednak brak jest dowodów w materiałacj archiwalnych. Por. tegoż, Moniuszko, Kraków 1972, s. 128, 165 oraz J. Karłowicz, Rys żywota i twórczości..., odc. 4, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne“, 19 (31) I 1885, nr 70.