Językoznawstwo lituanistyczne
Zasługi Jana Karłowicza dla onomastyki litewskiej
Zasługi Jana Karłowicza dla onomastyki litewskiej
W dziejach lituanistyki Jan Karłowicza najczęściej jest wymieniany jako autor pracy O języku litewskim [1] oraz nestor polskiej leksykografii gwarowej, chociaż, podobnie jak wielu ówczesnych językoznawców, był on również etnografem i kolekcjonerem folkloru [2]. Miał szerokie zainteresowania naukowe, nie ograniczał się do jakiejś jednej, wybranej dziedziny językoznawstawa. Najnowsze materiały źródłowe, pochodzące z Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego (lit. Lietuvos valstybės istorijos archyvas), świadczą o tym, że Karłowicz był również aktywnym kolekcjonerem nazw własnych.
W archiwum znajdują się zbadane dotąd tylko w nieznacznym stopniu zbiory Jana Karłowicza, które obejmują prawie 60-letni okres jego życia (1844–1903). Dla lituanistyki szczególną wagę ma około 30 teczek z zespołu Karłowicza (F1135|10), które zostały przejrzane i wyselekcjonowane przez młodą badaczkę Birutė Gudelienė [3].
Każda teczka jest opatrzona dość dokładnym opisem zawartości, zawierającym informację o dacie, ilości stron dokumentu, toteż badacze mają stosunkowo łatwy dostęp do źródeł (zob. Galeria).
Zawartość zbiorów Karłowicza z pewnością będzie jeszcze dokładnie badana, ale już teraz jest pewne, jak ważne miejsce w pracach tego naukowca dotyczących historii języka zajmuje onomastyka, a przede wszystkim badania dotyczące litewskich nazw osobowych.
Wstępna analiza materiałów archiwalnych z dziedziny onomastyki
Materiały te są bardzo liczne, chociaż dotąd w dziejach językoznawstwa litewskiego nazwisko Jana Karłowicza jako jednego z nestorów onomastyki litewskiej nie było dotąd wymieniane [4]. Tak na przyklad w teczce z 1888 r. (F1135/10-198) znajduje się wykaz litewskich i łotewskich nazwisk, które Karłowiczowi przysłał w celach naukowych M. Davainis-Silvestraitis [5] ( zob. Galeria).
Na liście nazwisk łotewskich jesr 48 pozycji, zapisanych luźno, w dwóch kolumnach. Pisownia nazwisk jest polska, nie zawsze stosowana jest łotewska forma, np.: Diriks, Berzin, Birgiń, Salawins... W innych przypadkach w nawiasach podany został polski wyraz pokrewny, który mógłby wyjaśnić pochodzenie nazwiska (albo jego dawne znaczenie), np. Ozerin (jeziorny), Zakis (zajęc), Duncis (nož), Briedis (łoś), Gajlis (pietuch)...
W tej samej teczce podanych jest kilka spisów nazwisk litewskich z różnych terenów, np.:
– z powiatu szawelskiego (lit. Šiaulių apskr.), z okolic Wejkszni (lit. Viekšnių apsk.), np. Knabiks, Głodianis, Jurjons, Skabejkis, Mileszka, Bigajło, Roczis (= Racewicz), Bałwoczius, Judejkis, Barwidis, Memis [6], Szaulis, Sidabras, Gabulis [7], Pakamanis, Niamonis (=Niamunas, Nieman [...]), Gaudeszis, Statkus (Statkiewicz), Petroszius, Lizdianis, Ligejkis (Legiejko), Kerszis, Pakalniszkis (pakalnnie, dolina), Mileszkà, Montwids (Montwid), Galmins, Garalis, Ramanauskis, Kontwejnis, Konczius, Kinczius, Križius, Berżanskis, Kipszas, Kupszas, Gelžinis (żelazny), Maczius...;
– z powiatu poniewieskiego (lit. Panevėžio apsk.), z okolic Waszek (lit. Vaškų ap.), np. Lejmontis, Wielikis (=великiй?), Murauskias (moźe Morawski?), Garlauskas, Jaszkulis, Szwedajtis (=Szwedas, Szwed), Liepa (=Lipa, lipowe drevo), Wojtiekunas, Balczunas, Wanags (Jastręb, Jastrębski)...;
– z powiatu poniewieskiego (lit. Panevėžio apsk.), bez podania okolic, np. Kazenas, Szkela, Samulonis, Stasiunas, Dauknis, Rimaitis, Bruczas, Balczas, Dubikaltis, Budonis, Gudonis, Kuzma, Piragis, Kiaune, Barzda, Kopustas, Briedis, Mikelonis, Damuszis, Rapkiawiczus.... itd.
Widać, że autor starał się jak najdokładniej zapisać formę nazwiska, zgodnie z fonetyką litewską, np. zapis Balczunas był poprawiany, przekreślona została kreseczka w literze „ł“, chociaż obok zostały zapisane formy: bałtas; biały...
Niekiedy została zostawiona gwarowa forma nazwiska, np. z powiatu poniewieskiego, gdzie występowało „okanie“, nazwisko Skombinas = dzwoniący, ...
Rzadko, ale niekiedy podana jest potencjalna etymologia nazwiska, np. zapis Gudialis ʻrusinekʼ = Gudas ʻrusinʼalbo przynajmniej apelatyw,z którym ono może być związane, np. Wiejalis = wiaterek... Obok nazwiska Kałakutas podany jest nie tylko apelatyw z języka polskiego induk, ale również informacja o jego pokrewieństwie z nazwą miasta Kalkuta [8].
Nazwiska litewskie zostały zarejestrowane w latach 1863–1894, znajdują się one w teczce F1135/10-182–183. Tylko nieliczne nazwiska występują bez informacji na temat miejsca zapisu, np.: Bałtaragis (=Bałtrus; Białorogi), Bałtagalvis (Białogłowy), Stumbris, Wajczelunas, Rugis=rugienis, Kaukas, Kasakajtis, Wajsznis, Norkunas (=Norkus), Dagis, Wienkois (Jednonogi), Kieželis (=Kiežas), Maszotas, Leonas, Szarnas (Szernis, dzik)...
Obok wielu nazwisk podane zostały nazwy gmin, w których one zostały zarejestrowane. Na przykład w gminie telszewskiej (lit. Telšių val.) zapisano następujące nazwiska: Szlióža, Donėla, Pėktórna (Pikturna), Laurèckis (Lawrecki), Padegìmskis (Podegimski), Szémeta (Szemiot), Státkus, Ílakis, Pàbrėža, Miltakys, Szlůta, Trìnka, Wáloƶis, Klóva, Dáukonts (Dowkont), Sóva (može Sawa), Pòszkys, Váiczius, Vánags, Bèndeks (Będek), Bùtkus (Butkiewicz), Parszélis; Karbáuskis (Karbowski); Briauna, Resiajnius (Resiajnuj; Rosienie), Ruksznajtis, Beniulis, Stumbras, Ciwiłka, Bałsa, Urba, Rikliks, Terepa, Szarkauskis, Digris, Grigorius, Zakas, Piatkus, Riapszis, Trumpis, Wandis, Szukutis, Dejkus, Neszukutis, Broksza, Kisielus, Piworajtis, Linutis, Jencius...
Nazwiska z gminy ariogalskiej (Ariogalos val.): Kuczynskis, Wajnors, Dulkis, Tumszas, Windis, Łatwis (Łotyn), Wałuszis, Rakutis, Wałajtis, Kaupas, Dziaugis, Babrauskis, Szopis, Szupinskis, Bułanis, Ługauszis, Kemzura, Wenckus, Tumas, Logia, Gawonas, Pauris, Dulkis, Iwoszka, Szaucziunas, Matijoszius, Gailunas, Gimdrenas, Marcikiauczius, Budreika, Szeris, Kalozis, Jurenas, Tuskenis, Walauga, Kiszkis, Balunas, Stralis, Gudas, Czernius, Samulis, Gražis, Tuczius, Jakubka, Jakubenas, Brazdzionis, Karosas, Bagduszonka, Diewajtis...
Wiele nazwisk Karłowiczowi przysłał M. Davainis-Silvestraitis, ale na razie nie są one zarejestrowane, dlatego nie sposób jest oszacować ich liczby.
Nazwiska z gmin jezioroskiej (Zarasų val.) i wiłkomierskiej (Ukmergės val.): Bilunas, Jaziunas (Jaṡ), Endrunas (Endrius, Andźej), Kupetis (bróy), Adamanis (Adam), Papaurelis, Staskanis, Lapielis (listuk), Kiszkis (zajęc), Augulis, Kauszpodas, Bałejszis, Kauszakis, Czirunas, Didžgalwis, Arūna, Stasiunas, Matiukas, Neniszkis, Babedas, Matejszis, Szeszelgis, Rauba, Gawenas, Szajnauskas...;w gminie poniewieskiej (Panevėžio val.) występują nazwiska: Łabukas, Smilius, Junonis, Szatenas, Januszonis, Tronowicz, Swienis, Awłasas, Sztarolis, Ƶemcziugas;Zarasų valsčiuje – Kierszulis, Baltrunas, Mogiła, Možilis, Jodakis, Tuczius, Zizas, Kietis, Spiteła, Bornas, Degsnis (wypoliszko), Jodakis (czernooki), Miłaknis (Mitocha?), Kanapa (Kopyto), Brazdilis, Mulwinas, Žiaugra, Starkus, Daukus, Wensławas, Szilinis (borowy), Czepukonis, Tumonis, Sabka, Szebka, Szaulinskas, Czeponis, Łaszas, Dukszta, Nakutis, Tuska, Gasiulis, Medinis, Pirtinis, Plitniks, Wilis, Baronas, Namejkus, Tomaszunas, Gurnikas, Giedris, Wisbaras, Kiepałas, Wesołauskas, Bublis, Jakubonis, Szkleris, Parsziukas, Bałtuszka, Makutenas…;
W gminach szawelskiej (Šiaulių val.) i telszewskiej (Telšių val.) zarejestrowano nazwiska: Szidagis, Dargis, Daukutis, Jukna, Ungiejtis, Warakajtis, Jaresziunas, Peżinis, Tekutis, Legawiczes, Warakajtis, Walutis, Wasztakis, Jaunis, Szidagis, Daukutis, Pejlis, Wirkieta, Grujnius, Smilingis, Lawrutis... Spośród powtarzających się nazwisk wyróżnia się nazwisko Balczunas... Widać, że interesowano się również nazwiskami, których nazwiska pochodzą od nazw narodowości, np. obok nazwiska Latwienas jest dopisek Latwis, łotysz, a nazwisko Dauguwiet, Dauguwietis zostało zaliczone do nazwisk łotewskich.
W teczce F 1135/10-181, z lat 1886–1887, znajduje się jeszcze jeden spis nazwisk. W porównaniu z wcześniejszymi, jest on nieco inny: notatki były robione w zeszycie, lista została sporządzona w kolejności alfabetycznej (zob. Galeria).
Na uwagę zasługuje podwójna pisownia – polska oraz prawdopodobnie zapożyczona (przepisana), por. Chodkowicz, Chodyka, Chodevič, Chodaškovič, Češejko, Čerkas, Čiž, Čajevič, Daškajtis, Dowkš (imę), Dowgial (imię), Downar (imię), Downarowicz, Dowgirdowicz, Dowgis (imię), Domejko (imię), Dowgowtis, Dowhowicz, Dowgialowicz, Ejsmintowicz, Enejkowicz, Ejdnikojtis, Ejcinajtis, Ejstajtis, Filimonowicz, Fediuškovoč, Fursovič, Gedgont (imię), Jan Gedrojta, Gejtowtowicz, Gimoševič, Girdwojtis, Girstowicz, Golimont, Gid (imię), Girdajtis, Gałčajtis, Godwiad, Galminajtis, Galminowicz, Girdutowicz, Getowt, Girwotajtis, Hajko, Horno, Hromow, Hutorowicz, Habar, Hubinskij, Hirčič, Hurko (imię), Hubar, Huba, Jankajtis, Jancuk, Jawidowicz, Jačewič, Jakutis (imię), Jucewicz, Jurcewicz, Jatwiłojtis, Jurkojtis, Judgajtis, Korman, Kochan, Kononowič, Kotgowaja, Kwietinis, Kumpiew, Koniuch, Miežewicz, Mikutis, Mongirdowicz, Malko, Olžbelajtis, Olenojtis, Oškowicz, Sopieha, Seniuta, Šešuta, Šyška, Sočevič, Wizgirdowič, Wejsmontowič, Witajtis, Wojšwilovič, Witkojtis, Witortajtis, Wizgir (imię), Witkojtis... Jak widać, na tej samej liście znalazły się zarówno stare litewskie dwurdzeniowe nazwy osobowe (np. Dowgial, por. Daugėla...), jak też przerobione formy słowiańskie (Downarowicz, Dowgirdowicz...) i nazwiska białoruskie (Seniuta, Šešuta...).
Nierzadko obok nazwiska jest podana nazwa miejscowości, w której ona została zanotowana, por.: Augulis (Zwirblenej), Adomenas (Minkunej), Aksamatis (Perdinandowas), Alelunas (Giniatinej), Alejauskas (Giegužej), Aniulis (Kauna pawiete), Aniunas (Pietrasunej), Auksztakalnis (Pagurej), Bagdonas (Stakej), Badiunas (Pumpiszkej), Bakutis (Rasziejniu pawiete), Baleras (Paniewiežas), Balukas (Debejkej), Baranas (Ruzgej), Bernatas (Ignalinas), Bernotonis (Ginatinej), Blekis (Galine), Blinstubas (Urniažej), Borozdas (Parja), Bojarunas (Naujapolis), Braziulis (Juchnaczej), Brožis (Rukszna), Bubienas (Kiaułokej), Budis (Mankunu w.), Bulkauskas (Dikszej), Burbas (Lopinej), Burkauskas (Burnej), Burnejkis (Karklinas), Butkus (Jakutenaj), Wajtajtis (Pabiržu w.), Walukas (Kentej), Warnas (Saratenej), Wasilunas (Medekenej), Wiebris (Raugej), Wejnis (Duburajerej), Wizbaras (Dubiszkej), Wikswa (Widiszkej), Wilunas (Kotlerej), Wikswa (Widinkej), Witkus (Wilkiszkej), Wojtekajtis (Nemajunej), Wajtiłas (Nacrenej), Wonekūnas (Paniewiežis), Gasiūnas (Sauris), Giedwojnis (Ždanej), Giedra (Lajwe), Giburas (Ignalinas), Gipas (Gudanere), Gogielis (Dobejkej), Gražis (Ramaszkanczej), Gribauckas (Gudajerej), Diboris (Lajwe), Daukintienia (Turej), Daukutisienia (Giriałka), Daugwilis (Gasperiszkej), Dowiatas (Klibej), Ƶalenas (Voliszkej), Ƶewerynas (Pomaucze), Ƶukielis (Južyntej), Dyrso (Sakej), Kutra (Radiszkej), Kuncis (Pabiržių walst.), Łaniauskas (Prejbej), Lewinskis (Babieliszkej), Łuksza (Masulenczej), Maželis (Adomiszkej), Marmakas (Plikiszkej), Masiulis (Skerdinie), Matelis (Rasiejnu pawieta), Macionis (Rudej), Mejlus (Owilinia), Mikolunas (Bernunej), Mironas (Wiesieliszkej), Mirskis (Jurkiszkej), Milkus (Momkunu walsties), Miłoszis (Užumiszkej), Mickus (Sałantu walsties), Mintautas (Kwaszej), Monstwilas (Beržej), Neglinskis (Bružej), Mukas (Kaupej), Narkunas (Kalwej), Nartauskas (Romajnej), Niauris (Radejkej), Oksas (Dubej), Paliliunas (Sakelej), Pažura (Parja), Pikelis (Pietrikej), Płaczenis (Bitej), Podris (Motejunej), Poženis (Satkunej), Połajtis (Parawa), Pronukis (Mikszej), Ratautas (Josudej), Radykis (Radykej), Razulis (Užubalej), Ratautas (Josudej), Raczis (Petkunej), Riklis (Bebirej), Satkunas (Bajorej), Siezieniauskas (Lelunej), Skorka (Wilkiszkej), Smietanis (Ustinawa), Stajkunas (Olgonej), Stanianis (Wajniuniszkej), Sugintas (Stungajerej), Sitkauskis (Turej), Syrgiedis (Kotlorej), Teluszis (Kułwertiszkej), Tauteris (Gaczenej), Tumas (Ostupej), Untulis (Priałgava), Urbutis (Ƶiediszkej), Franulis (Bjerwiszkej), Chodasiawieras (Dombrawa), Cirtautas (Lekmienej), Cribas (Nidokej)....
W zbiorach Karłowicza takich zeszytów, w których nazwy osobowe zostały podane w kolejności alfabetycznej, jest kilka. Świadczy to o tym, że materiały dotyczące nazwisk były nie tylko zbierane, ale też segregowane.
W teczce zawierającej nazwy osobowe zanotowane w latach 1863–1894 (F1135/10-182–183) niektóre z nich zostały podzielone z uwagi na polskie zakończenia, por.:
-ejko: Domejko, Rupejko, Ruskejko, Strypejko, Norejko, Dowejko, Matejko;
-old, -olt:Witold, Ryngolt, Giedygold, Giecold;
-ajło, -ieło: Mingajło, Jagieło, Rajło, Ryło;
-but: Narbut, Gimbut, Wiałbut;
-(m)ůnt: Jolmont, Narymunt, Daumont, Milikont;
-owt:Gotowt, Ratowt, Kontowt, Giedgowt, Bitowt(any);
-il:Montwil, Dargwill, Ejewily... i in.
Nie ulega wątpliwości, że są to nazwiska i nazwy miejscowości mające zaadaptowane formy polskie, ale pochodzące od dawnych litewskich dwurdzeniowych nazw własnych [9].
Nazw miejscowości występuje stosunkowo niedużo. Najczęściej występuje autentyczna (również gwarowa) forma nazwy miejscowości wraz z zaadaptowaną polską, por.: Skóuds, v. Skoudas, Szkady; Vábalei, Vábals, ƶuk, Wobele pl.; Sedà, gen. -ós Siady; Troškenai, pl. Trojkiany; Pakalniszkei, Pokolniszki; Plátelei, Płotele, plátus; Krůpei, Krupie (Krupy); Barsiùkai, Barsiuki (barsuk); Vìlkmergys, gen. -ia; Száulei, Szauliu; Várniei, -ia, Warnie; Páneveƶis, -ƶia...
Potencjalne aspekty analizy materiałów archiwalnych dotyczących nazw własnych
Sądząc na podstawie ówczesnych publikacji z dziedziny lituanistyki, dla autora spisy litewskich nazw własnych mogły być ważne prawdopodobnie z myślą o badaniu pochodzenia i historii Litwinów, gdyż „ze względu na archaiczność swojej struktury i semantyki antroponimia litewska, a szczególnie dawne dwurdzeniowe nazwy własne, bez wątpienia są obiektem antroponimiki indoeuropejskiej“ [10]. Z drugiej strony wyraźna jest ich warstwa słowiańska, uwarunkowana przez historię Litwy oraz sam proces powstawania nazwisk [11].
Karłowicz, który dla ówczesnej inteligencji związanej z nauką przygotował świetną, nowoczesną, syntetyczną pracę o języku litewskim [12], zawierającą szeroką lituanistyczną panoramę czy mozaikę wiedzy z dziedziny ówczesnej mitologii, etymologii, archeologii oraz historii języka, próbował przede wszystkim podnieść onomastykę na wyższy poziom – „oddzielić“ od różnych żywotnych jeszcze wtedy teorii pseudonaukowych, takich jak np. krytykowana przez niego, cytowana w pracy F. Bogusza próba wyjaśnienia pochodzenia nazwy „Klaipeda“: „Kłajpeda od klump pedey, chwarszą nogi, ze się dawniéj do tego miasteczka piechotą dójść nie mogło, aby nogi w łapciu nie chwarszczyły, dla błota, które otaczało to miasteczko“ [13].
Oprócz wspomnianej pracy Karłowicz jest autorem dwu innych ważnych publikacji z dziedziny onomatyki litewskiej – artykułu Czterysta kilkadziesiąt nazwisk miejscowości litewskich (1883) i niedużego artykuliku Kilka słów o nazwiskach litewskich (1887). Prace te dowodzą, jak się zmieniały się poglądy autora w kwestii nazw własnych.
Pierwszy artykuł wyróżnia się gruntowną analizą badanych materiałów. Są tu nawet dwie listy sporządzone przez Karłowicza: jedna liczy 100 litewskich wyrazów (apelatywów)wkolejności alfabetycznej, druga – dodatkowoskorowidz związanych z nimi nazw miejscowości, również w kolejności alfabetycznej, por.: Garszwinie 43 [14] oraz 43. garszwà = roślina kozia stopa, śnitka: Garszwinie marj. wyłk [15].
Autor wykazał się jako spostrzegawczy badacz materiałów dotyczących nazw osobowych, potrafiący zastosować wiedzę z zakresu różnych języków bałtyckich i słowiańskich, por.: „59. kałnas = góra; pakalnie, podgórze, nizina; Kalniszki kalw. Kolnino marj. Antkalniszki wład. Antokol kalw. wil. Antokolnie marj. Auksztokalnie sejn. kałw. Aukszkalnèj prus. (z opuszczeniem t.). Bèrżkalnis prus. (po niemiecku Birkenberg). Kaukokalnie wład. Kawkokalnie wyłk. Kaukin – kołnialis (t. j. kałnèlis) rosień. Medùkalnej prus. Pìlkanis miasto, po niem. Pilkallen. Pilokalnie kalw. wylk. Piłokalnie troc. Pakàlniszkej gumbin. Pokolniki troc. Użukalnie suw. i wiele innych.“ [16]
Na początku artykułu Karłowicz przedstawia końcówki typowe dla apelatywów języka litewskiego, które mogą być zastosowane do nazw miejscowości i nazwisk, a także ich polskie odpowiedniki, por:
w jęz. litewskim -inas – jak w jęz. polskim -isko: aużolas = dąb – aużolinas = dębnik, dąbrowa; akmuò = kamień – akmêninas = kamienisko t. j. Kamienic, kupa kamieni...;
w jęz. litewskim -inis – jak w jęz. polskim -owy, -ny: galas = koniec, brzeg – galinis = końcowy; gèleżis = żèlazo – żelazny...;
w jęz. litewskim -ija: wiłkas = wilk – wilkija = niby wilkownia, wilkowisko;
w jęz. litewskim -ininkas(-ininkaj) – jak w jęz. polskim -nik, -arz, -in: darżas = ogród – darżininkas = ogrodnik...;
w jęz. litewskim -ajtis(-ajczej) – jak w jęz. polskim -ak: Jonajtis = Janiak;
w jęz. litewskim -êlis – jak w jęz. polskim -ek: sziłas = bór – szilêlis = borek;
w jęz. litewskim -iszkas(-iszkaj, -iszkej) –jak w jęz. polskim -ski: Lenkas = (Lęch) Polak – lènkiszkas = polski;
w jęz. litewskim -unas – jak w jęz. polskim -sko, -isko, -ęga, -un (-uny): Grygaluny, Jankuny kaip Grzegorzyska, Janiska [17].
Podane przez Karłowicza przykłady są cenne również z innego powodu – za sprawą podania równolegle nazw miejscowości w innych językach, np. z apelatywem bala łączą się: Balla, Antbalai, Antbole, Dewojbole, Dewobole, Egłobole, Szyłobole, Użbałai... Zasady „przerabiania“ litewskich nazw osobowych na wzór języka rosyjskiego ustalił i opisał Kazimieras Būga [18], ale uczynił to znacznie później, 7 lat po śmierci Karłowicza, czyli w 1911 r. Obecnie proces polonizowania litewskich nazw osobowych jest już szczegółowo opracowany [19].
Szczególnie wartościowe jest stwierdzenie Karłowicza, zawarte w drugim z omawianych artykułów, o tym, że np. nazwiska Gudowski, Iłgowski nie mogą być bezpośrednio kojarzone z apelatywami gudas czy ilgas, lecz pochodzą od nazw osobowych – Gudas, Ilgas lub od odpowiadających im nazw miejscowości Gudy, Iłgi ir Iłgow [20]...
Na podstawie powyższych uwag można wysnuć wniosek o znacznych zasługach Jana Karłowicza jako znawcy onamastyki języka litewskiego. Ale po to, aby ta dziedzina działalności naukowej została bardziej szczegółowo zbadana, celowe byłoby stworzenie ogólnie dostępnej bazy danych omawianych materiałów archiwalnych. Te materiały powinny być przede wszystkim zdygitalizowane i zarejestrowane. Wówczas można byłoby je porównać z publikacjami samego Jana Karłowicza. Ale z drugiej strony trzeba przyznać, że wiele nazw własnych ani we wcześniejszych, ani też późniejszych jego pracach nie było wykorzystanych, dlatego nie da się sprawdzić, w jaki sposób sam badacz mógł oceniać własne zbiory onomastyczne.
Bogate zbiory naukowe Jana Karłowicza mogłyby zostać zaktualizowane przy pomocy różnych środków lingwistycznych: po pierwsze powinny być porównane z materiałami znajdującymi się we współczesnych bazach danych, już teraz bowiem jest jasne, że nie wszystkie materiały z drugiej połowy XIX w. zostały zachowane. Taka analiza nazw własnych na Litwie ma już swoją tradycję – w monografii Vitaliji Maciejauskienės XVIII-wieczne antroponimy są podzielone na takie, które mają odpowiedniki we współczesnych nazwiskach oraz takie, które ich nie mają [21].
W bardzo szczegółowym słowniku nazwisk litewskich (Lietuvių pavardžių žodynas) nie zostały zarejestrowane nazwy osobowe, które zachowały się w archiwum Karłowicza, takie jak: Bagduszonka (nie ma ani z rdzeniem Bag-, ani z Bog-) LPŽ I 154, 285; Gabulis, por. Gãbulas Ppl 2 [22], Rm 6; Gãbulas Kn 2 (10); być może chodzi o przezwisko, mające związek z lit. gabulas „gabalas“ ... LPŽ I 603, por. Gãbalis, jego pochodzenie jest niejasne) LPŽ I 600; Neszukutis,por. Nešokutis, Nešukaitis LPŽ II 321; Terepa – Tẽrepas Skdv; Terèpas Grk 2 (3) LPŽ II 1038; Warakajtis (nie ma, por. Varaksas Kn 4; Varakauskas Mrk (2) LPŽ II 1161...
Inne nazwiska zachowały się do dziś, ale występują bardzo rzadko, por.: u Karłowicza Diewajtis i współczesna forma Dieváitis Ant, Ūd (2)LPŽ I 494; por. Devaĩtis Krč 5 LPŽ I 487; u Karłowicza Dubikaltis i współczesny Dubìkaltis Jnš 3, Lnkv 2, Pkr 5, Pšl (11) LPŽ I 533; u Karłowicza Grujnius i Gruĩnius Als 4, Pln 2 (6);por. Gruinỹs Šl; Gruĩnis Als 4, Jnš 2, Žr 2 (8) LPŽ I 728; uKarłowicza Kauszpodas – Káušpadas Km 2, Sv 3, Vžns 2; Kaũšpadas Rdn (8). Por. Kaušpėdas... LPŽ I 952; u Karłowicza Logia i Liogė An, Kur 2, Kvr 2, Tršk, Všn 5 (11) LPŽ II 88; u Karłowicza Rikliks i Rìklikas Erž, Jrb 2, Šk (4) LPŽ II 606; uKarłowicza Wandis i współczesny Vandỹs Čk LPŽ II 1159...
W przypadku niektórych notatek trudno jest ustalić rdzeń potencjalnej nazwy osobowej, por. u Karłowicza Memis i współczesna forma Memis [23] Klp, Skm (at.), Ut, Vkš 6 (9) LPŽ II 208; Memỹs Mžk, Pp 3 (4) LPŽ II 208; u Karłowicza Roczis i współczesny Ročis [24] Klp 2, Pn 2 (4) LPŽ II 617; Ročỹs Als, Klp (2), Mžk 16, Pln 5, Sd 2, Skd, Varn 3, (30) LPŽ II 617. Niekiedy zapis nie wskazuje na ilość samogłosek w rdzeniu nazwy osobowej, por. u Karłowicza Bigajło i Bigaila Trk 3, także Bygaila Lž, Mžk 2, Vkš 2 (5) LPŽ I, 253–254.
W niektórych przypadkach na odrębne rdzenie może mieć wpływ niejednakowy stopień adaptacji nazwy osobowej, por. obie podane przez Karłowicza formy Ligejkis (Legiejko).
Tak więc po tym, autor zmienił swoje zainteresowania językoznawcze na związane raczej z leksykografią, pozostałe w notatkach materiały dotyczące nazw własnych nie zostały wykorzystane, ale z biegiem czasu ich wartość tylko wzrasta.
Opracowala Danguolė Mikulėnienė
Skróty
Als – Alsė́džiai (Plungės r. savivaldybė)
An – Anykščiaĩ
Ant – Antãlieptė (Zarasų̃ rajono savivaldybė)
Čk – Čẽkiškė (Kaũno r. savivaldybė)
Erž – Er̃žvilkas (Jùrbarko r. savivaldybė)
Grk – Gìrkalnis (Raséinių r. savivaldybė)
Jnš – Jõniškis
Jrb – Jùrbarkas
Klp – Klaĩpėda
Km – Kamajaĩ (Rõkiškio r. savivaldybė)
Kn – Kaũnas
Krč – Krinčìnas (Pãsvalio r. savivaldybė)
Kur – Kurkliaĩ (Anykščių̃ r. savivaldybė)
Kvr – Kavárskas (Anykščių̃ r. savivaldybė)
Lnkv – Linkuvà (Pakrúojo r. savivaldybė)
Mrk – Merkìnė (Varėnõs r. savivaldybė)
Pkr – Pakrúojis
Pln – Plùngė
Pn – Panevėžỹs
Ppl – Papilỹs (Bìržų r. savivaldybė)
Rdn – Raudė́nai (Šiaulių̃ r. savivaldybė)
Rm – Ramýgala (Pãnevėžio r. savivaldybė)
Sd – Sedà (Mažeĩkių r. savivaldybė)
Skd – Skuõdas
Sv – Svėdasaĩ (Anykščių̃ r. savivaldybė)
Šk –Šakiaĩ
Šl – Šiauliaĩ
Trk – Tirkšliaĩ (Mažeĩkių r. savivaldybė)
Tršk – Troškū́nai (Anykščių̃ r. savivaldybė)
Ūd – Ūdrijà (Alytaũs r. savivaldybė)
Varn –Var̃niai (Telšių̃ r. savivaldybė)
Vkš –Viekšniaĩ (Akmẽnės r. savivaldybė)
Všn – Víešintos (Anykščių̃ r. savivaldybė)
Vžns – Výžuonos (Utenõs r. savivaldybė)
Žr – Žarė́nai (Telšių̃ r. savivaldybė)
Literatura i materiały
Būga, Kazimieras. Apie lietuvių asmens vardus. – Būga K. Rinktiniai raštai 1. Vilnius: Valstybinė politinės ir mokslinės literatūros leidykla, 1958, p. 201–269.
Karłowicz, Jan. Czterysta kilkadziesiąt nazwisk miejsności litewskich. – Otbitka z Pamiętnika Fizyjograficznego III,1863, s. 587–589.
Karłowicz, Jan. O języku litewskim, Kraków: w drukarni uniwersytetu Jagiellońskiego, 1875.
Karłowicz, Jan. Kilka słow o nazwiskach litewskich, “Prace Filologiczne“ II, 1887, s. 587–589tt.
Lietuvių kalbos enciklopedija. Antras patikslintas ir papildytas leidimas. Sud. Kazys Morkūnas. Red. Vytautas Ambrazas. Vilnius: mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2008.
LPŽ – Lietuvių pavardžių žodynas 1–2. Aut.: Vitalija Maciejauskienė, Marija Razmukaitė,
Aleksandras, Vanagas. Ats. red. A. Vanagas. Vilnius: Mokslas, 1985–1989.
Rutkowska, Krystyna. Jano Karlowicziaus nuopelnai lietuvių kalbai ir tautosakai. – Naujoji
Romuva, 2011, Nr. 3 (576), p. 2–5.
Sabaliauskas, Algirdas. Lietuvių kalbos tyrinėjimo istorija. D. 1: Iki 1940 m.Vilnius: Mokslas,
1979, p. 139–140.
Sabaliauskas, Algirdas. Žodžiai keliauja. Kaunas: Šviesa, 1993.
Visuotinė lietuvių enciklopedija 9. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006.
Zinkevičius, Zigmas. Lietuvių antroponimika. Vilniaus lietuvių asmenvardžiai XVII a. pradžioje.
Vilnius; Mokslas, 1977.
Zinkevičius, Zigmas. Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2008.
[2] K. Rutkowska, Jano Karlowicziaus nuopelnai lietuvių kalbai ir tautosakai. – Naujoji Romuva, 2011, Nr. 3 (576), s. 4.
[3] Dziękuję pani B. Gudeliene, pracownikowi Działu Dialektologii w Instytucie Języka Litewskiego za opracowanie materiałow archiwalnych oraz przygotowanie ich do druku.
[4] A. Sabaliauskas. Lietuvių kalbos tyrinėjimo istorija. D. 1: Iki 1940 m.Vilnius 1979, s. 139–140, zob. też.: Visuotinė lietuvių enciklopedija 9. Vilnius 2006, s. 451; Lietuvių kalbos enciklopedija. Oprac. Kazys Morkūnas, red. V. Ambrazas, Vilnius 2008, s. 264 – 265.
[5] Na stronie tytułowej jest zapis w jęz. rosyjskim: „имеется списки с литовскими и латышскими и фамилиями“.
[9] Szerzej o tym zob.: Z. Zinkevičius, Lietuvių antroponimika. Vilniaus lietuvių asmenvardžiai XVII a. pradžioje. Vilnius 1977, s. 96 i dalej; tenże, Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius 2008, s. 69 i dalej.
[10] Lietuvių pavardžių žodynas 1. Aut.: V. Maciejauskienė, M. Razmukaitė, A. Vanagas. Red. odp. A. Vanagas. Vilnius 1985, s. 12; Z. Zinkevičius,Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius 2008, s. 69 i dalej.
[11] Tamże, s. 13–14; K. Būga, Apie lietuvių asmens vardus, w: tegoż, Rinktiniai raštai 1. Vilnius 1958, s. 225 i dalej; V. Maciejauskienė, Lietuvių pavardžių susidarymas. XII –XVIII a., Vilnius 1991, s. 9 i dalej.
[14] J. Karłowicz, Czterysta kilkadziesiąt nazwisk miejsności litewskich. Odb. z „Pamiętnika Fizyjograficznego“, t. II, 1883, s. 10.
[18] K. Būga, Apie lietuvių asmens vardus, w: tegoż, Rinktiniai raštai , t. 1, Vilnius 1958, s. 225 i dalsze.
[19] Z. Zinkevičius, Lietuvių antroponimika. Vilniaus lietuvių asmenvardžiai XVII a. pradžioje. Vilnius 1977, s. 96 i dalsze; tenże, Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius 2008, s. 46 i dalsze.