Językoznawstwo polonistyczne
Trwałe miejsce w nauce Jan Karłowicz zdobył przede wszystkim jako lingwista – leksykograf, dialektolog, etymolog. Jego wkład do badań językoznawczych jest duży i obejmuje nie tylko jego zasługi dla rozwoju polskiej leksykografii. Warto podkreślić, że w dorobku Karłowicza ponad 300 prac dotyczy językoznawstwa (spośród około 1000 pozycji bibliograficznych).
Najważniejsze lingwistyczne dokonania naukowe Jana Karłowicza sytuują się w obrębie językoznawstwa polonistycznego, ale i tu jego zainteresowania i kierunki badań były różnorodne. Jan Karłowicz zapisał się w historii polskiej lingwistyki przede wszystkim jako:
- leksykograf i leksykolog
- dialektolog
- etymolog
- onomasta
- teoretyk i praktyk w kwestiach kultury języka
- edytor i historyk języka.
Można obrazowo – za Henryką Perzową – powtórzyć, iż słowo stanowiło wspólny mianownik jego zainteresowania leksykografią, dialektologią, etymologią i onomastyką (Perzowa 1979: 427). Tę jego pasję badawczą w sposób interesujący ukazuje tekst popularnonaukowy Wyrazy świadkami w tomie zbiorowym z 1900 r., w którym zawarł tezę, iż [...] Wyrazy są świadkami zamierzchłej przeszłości, cywilizacji pierwotnej. Znajduje się w nim np. ciekawe spostrzeżenie o tym, iż znaczenia abstrakcyjne zazwyczaj kształtują się na podstawie pierwotnych znaczeń konkretnych. Przykładowo – pojęcie nieprawości wyraża się w polszczyźnie słowami, oznaczającymi zejście z drogi prostej, tj. z drogi uczciwości, np. błąd, wykroczenie, występek, zdrożność, bezdroże, zboczenie, zbrodnia (tj. ominięcie brodu).
Językoznawczy dorobek polonistyczny Jana Karłowicza zostanie przedstawiony w sześciu częściach poświęconych odpowiednim subdyscyplinom przez niego uprawianym, takim jak: