Korespondencja z J. Juszką
Mniej więcej od 1878 r. Jan Karłowicz zajął się badaniem litewskich pieśni ludowych. Pomagał mu w tym m. in. syn kuzynki Bolesław Szlagier, przebywający wówczas w Petersburgu (prawdopodobnie był studentem). który napisał do niego z Petersburga: „Pieśni litewskie jeszcze nie gotowe, na wakacje będą jednak skończone. Co do tłumaczenia, Gross [prawdopodobnie Severinas Grosas – ziemianin [1]] powiada, że choć nie dosłowne, jest dobre. Pisownię zaś Szlejchera [Augusta Schleichera], zachować prowincjonalizmów nie można, tym bardziej, że z tamtych stron tu nie ma nikogo. Pisownia ta ma być dopasowaną więcej do gramatyki niż fonetyki (...)” [2].
Karłowicz nawiązał kontakt z mieszkającym i pracującym w gimnazjum w Kazaniu filologiem i folklorystą Jonasem Jušką (Janem Juszkiewiczem, 1815-1886), bratem księdza Antanasa (1819-1880), którzy zgromadzili około 7 000 pieśni. Nieduża ich część, a konkretnie 33 pieśni, zostały wydane najpierw w języku litewskim z przekładem na język rosyjski (St. Petersburg 1867) [3]. Dzięki pracującemu w uniwersytecie w Kazaniu (w latach 1875-1883) prof. Janowi Baudouinowi de Courtenay udało się wydać w drukarni akademickiej czcionką łacińską najpierw 4 litewskie pieśni ludowe (Lietuviškos dajnos, surašitos par Antaną Juškevičę, w: Izvestija i ucennyje zapiski Imperatorskogo Kazanskogo universiteta, 1878), a następnie – po wielu perypetiach - zbiór pieśni Lietuviškos dainos (t. 1-3, 1880-1882) oraz opis obrzędów weselnych Litwinów z okolic Wielony (Svotbinė rėda veliuoniečių lietuvių, surašyta per Antaną Juškevičią 1870 metuose (1881) [4]. Pierwsze dwa tomy pieśni przygotowali do druku obaj bracia, a po śmierci księdza Antanasa (1 XI 1880) wydaniem tomu 3 zajął się samodzielnie Jonas. Oprócz prof. Jana Baudouin de Courtenay pomagał mu w tym rosyjski językoznawca Mikołaj Kruszewskij (1851-1887).
W zbiorach archiwalnych znajdują się 4 listy z lat 1880-1883 Jana Juszkiewicza do Jana Karłowicza dotyczące promowania wydanych w Kazaniu książek litewskich. W pierwszym z tych listów Juszkiewicz napisał (pisownia oryginalna):
„Najłaskawszy mój Dobrodzieju!
Posłałem Panu cztery egzemplarze pierwszego tomiku litewskich ludowych pieśni, z których prosiłbym pana jeden przyjąć do swojej biblioteki, dwa – przesłać panu Kolbergowi, a dwa zachować dla zbycia lub jeśli byś pan pojechał do Vilna, to zostawić w księgarni Zawadzkiego dla sprzedaży. Jeśliby Zawadzki zechciał nabyć sobie 100 egz. na gotówkę, to bym mu ustąpił po 2 rb. egzemplarz. Dalszy ciąg pieśni zdany do typografii w Kazaniu (550) i v Akademii Nauk w Petersburgu (sądzę do 1 500).
Najpokorniej prosiłbym pana zakomunikować mi swoje uwagi, za które bardzo będę vdzięčny.
Spodziewam się, że w następnym grudniu wyjdą z prasy veselne obrzędy velonskich Litwinów (Svotbinė rėda veliuoniečių lietuvių).
Najuniżeniej przeprašam pana, że osmelam się utrudzać Go co do zbycia tego vydania i co do przesłania jednego egzemplarza pieśni panu Kolbergowi.
Polecając się łaskawym względom Najłaskavšego Pana Dobrodzieja z istotnym šacunkiem mam zaščyt bydź Jego uniżonym sługą
Jan Juškievič“ [5].
W kolejnym liście, z 3 I 1881 r., Juszkiewicz poinformował o wysłaniu na adres poczty w Smorgoni 50 egzemplarzy pieśni, 150 – broszur Svodbinė rėda oraz 10 Rėdy. Transport tą drogą z Kazania przez Niżny Nowgorod (Dolny Nowogród) szedł ponad 2 tygodnie [6]. Z korespondencji wynika, że Juszkiewicz miał ogromny dług wdzięczności wobec Karłowicza za jego życzliwość oraz zaangażowanie w rozprowadzanie książek litewskich (przysyłał mu pieniądze za sprzedane egzemplarze). Karłowicz wykorzystał w tym celu swoje znajomości – pomagał mu m. in. niejaki Wilkaniec, nauczyciel gimnazjum w Mariampolu [7].
Po śmierci Jonasa (1886) znajdujące się u niego rękopisy melodii ludowych litewskich prof. Baudouin de Courtenay przekazał Janowi Karłowiczowi, który podjął się ich wydania.
Karłowicz brał udział w tłumaczeniu i przygotowaniu do druku pieśni litewskich spisanych przez Antanasa Juškę (Antoniego Juszkiewicza) w okolicach Puszołat i Wielony „ze słów litewskich śpiewaków i śpiewaczek”. Karłowicz przetłumaczył je dosłownie z języka litewskiego na polski (t. I-III) [8]. W tłumaczeniu Karłowiczowi pomagał Litwin Juozas Kibortas (Józef Kibort),studiujący wówczas w Chersoniu, który miał na swoim koncie druk na łamach „Wisły” Próbek piosnek litewskich (t. 1, 1887) oraz artykułu Kilka szczegółów o Żmudzinach według ich własnych podań (t. 10, z. 4, 1896). On też przetłumaczył na język polski dwie pieśni litewskie ze zbioru A. Juški, zamieszczone na łamach „Wisły” (t. 2, 1888) [9]. W dn.5 XI 1889 r. Kibort napisał m. in. do Karłowicza:
„(…) Na żądanie Jego rozpoczęty w roku zeszłym z mocną wiarą w znajomość litewskiego języka a dopełniony przy rozwianiu tego złudzenia przekład pieśni litewskich, zebranych przez Juszkiewicza, jako tako ukończony dopiero teraz w skutek potrzeby szukania wyjaśnień wielu rzeczy na Żmudzi i w Wielonie, dokąd możność zawiodła mię tej jesieni, odsyłam częściowo. Pomimo dobrych chęci nie udało mi się przełożyć wszystkiego dosłownie. Spis wyrazów niezrozumiałych załączam. Wiele musiało zakraść się niedokładności. Jeśli tego rodzaju tłumaczenie może na coś zdać się, bardzo mi będzie przyjemnie, w przeciwnym razie, z mocnym przekonaniem o swej nieudolności przepraszam uprzejmie za zrobiony zawód i zwłokę. Przekład następnych tomów muszę raz jeszcze porównać z oryginałem. Początek każdego wiersza odznacza duża litera, podział Juszkiewicza na wiersz króciutki w porównaniu z muzyką pieśni jest dla mnie niezrozumiały. Szyk wyrazów w miarę możności takiż, jak w litewskim języku. Przestankowanie zachowuję bez zmian. Łączę wyrazy należnego szacunku i szczerej wdzięczności za owo zaszczytne zlecenie. (…)” [10].
Zbiór ten, pt. Melodie ludowe litewskie zebrane przez śp. księdza Antoniego Juszkiewicza, cz. 1 w 1900 r. wydała Akademia Umiejętności w Krakowie. Do wydania tej pracy przyczynili się Oskar Kolberg, Izydor Kopernicki, Zygmunt Noskowski oraz Jan Baudouin de Courtenay [11]. Wstęp napisał prof. Baudouin de Courtenay. Objaśnienia do pieśni zostały podane w językach polskim i niemieckim. Część druga pieśni pozostała w rękopisie.
Opracowała Irena Fedorowicz
[1] Lietuvių literatūros istorija. XIX amžius. Sudarytojas ir vyr. redaktorius Juozas Girdzijauskas, Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas, Vilnius 2001, s. 56.
[3] A. Mockus, Broliai Juškos. Lietuvių liaudies dainų rinkėjai ir leidėjai, Vilnius 2003, s. 101-102. Autorem przekładu był Jonas Juška.
[4] Lietuvių literatūros istorija. XIX amžius, s. 62l; A. Mockus, dz. cyt., s. 108-117. Prof. J. Baudouin de Courtenay redagował przekład niemiecki Svodbinė rėda (1889-1891).