Współpraca z M. Dowojną-Sylwestrowiczem
Współpraca Jana Karłowicza i Mieczysława Dowojny-Sylwestrowicza w badaniach nad folklorem litewskim
Współpraca J. Karłowicza i M. Dowojny-Sylwestrowicza trwała ponad dziesięć lat, świadczy o tym korespondecja, utrzymywana od 1883 do 1894 roku, przechowywana w Litewskim państwowym archiwum historycznym [Lietuvos valstybės istorijos archyvas – LVIA] [1]. Pięknym świadectwem tej współpracy są też artykuły lub mniejsze notatki M. Dowojny-Sylwestrowicza, zamieszczane regularnie od 1888 roku w wydawanej przez J. Karłowicza „Wiśle“ lub „Bibljotece Wisły“. Był to okres, kiedy badania nad kulturą ludową i językiem mówionym dopiero się zaczynały. Badania te były prowadzone łącznie, metodologia gromadzenia materiałów językowych była dopiero opracowywana.
Ocenić doniosłość prowadzonych przez J. Karłowicza i M. Dowojnę-Sylwetrowicza badań można tylko na tle prowadzonych równoległe penetracji terenowych na Litwie przez osoby zrzeszone wokół działających w owym czasie towarzystw ludoznawczych i literackich – Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (ros. Русское географическое общество), Litewskiego Towarzystwa Literackiego (lit. Lietuvių literatūros draugija, niem. Litauische litterarische Gesellschaft) i utworzonych nieco później – Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie oraz Litewskiego Towarzystwa Naukowego (lit. Lietuvos mokslo draugija). Zarówno J. Karłowicz, jak i M. Dowojna-Sylwestrowicz współpracowali z tymi towarzystwami, albo też byli zorientowani w typach badań przez nie inicjowanych.
Towarzystwa ludoznawcze działające na Litwie w II poł. XIX – na początku XX w.
Zainteresowanie ludowością miało miejsce w Europie w XVIII wieku, zaś w wieku XIX znalazło ono wyraz również na Litwie, gdzie badania te były związane z kształtowaniem się postawy narodowościowej, odzyskaniem niepodległości, walką o język i drukowanie książek w języku litewskim. Litwa przyciągała uwagę badaczy ze względu na archaiczny typ kultury, bardzo potrzebny do badań porównawczych język litewski. Metodyczne badania na Litwie zaczęli prowadzić badacze z Niemiec, Rosji i Polski. W związku z zakazem druku w języku litewskim zgomadzone materiały były tłumaczone odpowiednio na język niemiecki, rosyjski czy polski (oryginały litewskie były podawane obok, ale nie bardzo konsekwentnie) i umieszczane w wydawnictwach obcych. Dopiero po odzyskaniu druku w 1904 roku zaczynają one być drukowane w języku litewskim w wydawnictwach rodzimych.
Szeroką działalność nad gromadzeniem materiałów etnograficznych i językowych na Litwie prowadziło w badanym okresie Rosyjakis Towarzystwo Geograficzne , które było utworzone w 1845 roku i działało pod zmienioną nieco nazwą aż do roku 1938. Miało ono w swoim składzie Oddzial polnocno-zachodni (utworzony w 1870) w Wilnie oraz Komisję litewską i lotewską, działającą w Petersburgu. Obydwie te instytucje prowadziły badania terenowe, opracowywały i publikowały zgromadzone materiały. Do badań na Litwie były dostosowywane specjalne kwestionariusze, z których korzystano prowadząc badania na różnych obszarach Rosji. Zawierały one pytania dotyczące zarówno życia społecznego, jak i zagadnień związanych z bytem, życiem codziennym, sposobem ubierania się i żywienia, handlem; dużą uwagę zwracano też na zapis obrzędów i zwyczajów, podań, legend i pieśni ludowych. Materiał z Litwy był publikowany w kilku wydawnictwach towarzystwa, Struktura tych wydawnictw zakładała umieszczanie materiałów zgromadzonych podczas badań terenowych, analizę zabytków językowych, zawierało dział reczenzji, bibliografii i dział korespondencji. Wśród osób dostarczających materiały z Litwy wymienić należy Pogodina, Baltramaitisa, Kuznecova, Ginkena, Janulaitisa i wielu innych. Prace ich były oparte na rzetelnej dokumentacji danych różnych odmian kultury ludowej i języka, zawierały publikację materiałów zgromadzonych w terenie. Jedynie prace E. Voltera zawierały elementy analizy naukowej, był on też podstawowym organizatorem i uczestnikiem wypraw terenowych na Litwę.
E. Volter, wybrany na członka Towarzystwa w 1883 r., był zachęcony do badań przez A. Bezzenbergera, znanego bałtystę i etnografa [2]. W latach 1884–1887 m. prowadził badania w okolicach Wilna i Swięcian, na Źmudzi i Zaniemniu, w ciągu 16 miesięcy zgromadził materiał ze 128 miejscowości. Badania E. Voltera są uważane za kompleksowe, bowiem sporządzał on opis etnodemograficzny badanej miejscowości, gromadził materiały etnograficzne i folklorystyczne, zachęcał do zapisywania obrzędów w języku litewskim zachowując osobliwości używanego przez lud narzecza, interesował się zabytkami archeologicznymi, dostarczał eksponaty etnograficzne do Muzeum Rosyjskiego [Milius 1993: 16-23]. E. Volter, usiłując stworzyć naukowe metody badawcze, opracował też programy do badań. W 1886 m. ukazał się program „O badančiu Litwy i Źmudzi“ [Вольтер 1986], a w 1887 roku – „O badaniach mitologini litewskiej“ [Вольтер 1887 [3]]. W kręgu jego zainteresowań naukowych znalazły się jednak nie tylko zwyczaje ludowe, ale zainicjował on też badania gwar litewskich i łotewskich [Butkus, Vaisvalavičienė 2006: 249].
Jednym z najwcześniej wybranych członków Towarzystwa Georaficznego był też M. Dowojna-Sylwestrowicz (w 1886 r.). Jednak w szczegółowym opisie działalności Towarzystwa, przytoczonym przez V. Miliusa [1993: 17], nie poświęcono mu dużo uwagi, wzmiankuje się tylko wykorzystywanie zgromadzonych przez M. Dowojnę-Sylwestrowicza materiałów do referatów i publikacji E. Voltera [4]. B. Kerbelytė na podstawie korespondencji M. Dowojny usiłuje ustalić, jak liczne zbiory podań przekazywał on Volterowi. Wydaje się, że były to wartościowe utwory, dlaczego nie zostały one wydrukowane można tylk snuć przypuszczenia [Kerbelytė 1973: 22-23].
Litewskie Towarzystwo Literackie (niem. Lituische literarische Gesellschaft) zostało utworzone nieco później i działało w Litwie Pruskiej, w Tylży. Jego początki można wiązać z powstałym w 1873 roku Kółkiem litewskim (niem. Litauisches Kränzschen), założonym przez M. Voelkela, który uczył się języka litewskiego w Królewcu u Fr. Kurschata i G. Nesselmana. W 1879 roku kółko zostało przekształcone w Towarzystwo, które działało aż do 1923 roku. W towarzystwie działali znani niemieccy, polscy i rosyjscy językoznawcy: Silvestras Baltramaitis, Antanas Baranauskas, Jonas Basanavičius, Adalbertas Becenbergeris, Filipas Fortunatovas, Jan Karłowicz, Jan Boduen de Courtenay, Georg Neselman, Eduardas Volteris i inni. Towarzystwo miało swój organ wydawniczy - „Mitteilungen der litauischen literarischen Gesellschaft“ (1880–1912 m.). W swojej programowej odezwie zaznaczyli, że Towarzystwo ma na celu gromadzenie i zachowanie przed zaginięciem materiałów dotyczących języka, kultury i literatury litewskiej. Najdłużej na czele Towarzystwa stał Fr. Kurschat, który wykazał się nie tylko jako dobry inicjator wielu prac, ale też aktywny badacz wielu zagadnień. Towarzystwo w ciągu ponad czterdziestu lat swojej aktywnej działalności jednoczyło w swoim składzie bardzo liczne grono osób (ponad 200), na łamach pisma ukazały się znaczące opracowania. Jednym z tematów, poruszanych przez członków, był temat nazywany przez nich „historyczno-statystyczny“ lub „etnologiczno-geograficzny“. Dotyczył on gromadzenia i usystematyzowania danych dotyczących zasięgów używania języka litewskiego i „rozpowszechnienie się plemienia litewskiego i łotewskiego“. Na uwagę zasługują tu również prace E. Voltera [Wolter 1895: 166-187; 1902-1903: 261-266], który sporządzając opisy etnograficzne poszczególnych terenów, usiłował określić zasięgi etnicznie litewskie w gubernii wileńskiej okręgu oszmiańskiego i gubernii grodzieńskiej okręgu słonimskiego, wykorzystywał dane statystyczne i mapę dotyczącą zasięgów występowania różnych języków w gubernii wileńskiej, sporządzoną przez J. Rozwadowskiego. Wśród ważniejszych prac etnograficznych, zawierający systemowy opis grupy etnicznej i stanowiący wzór dla innych przyszłych opracowań, można wymienić C. Cappelera „Kaip senovės lietuvininkai gyveno“, wydany w 1904 roku [Cappeler 1904], napisany po litewsku, wkróce po ukazaniu się przetłumaczony na szwedzki i niemiecki [Cappeler 1907]. Opracowanie to jest zaopatrzone w słowniczek językowy. Z opracowań folklorystycznych należy wymienić wydane i zredagowane przez B. de Courtenay pieśni weselne J. Juszkiewicza „Svotbinės rėdos veliuoniečių lietuvių“ w tłumaczeniu na niemiecki [Hochzetsbräuche 1980] .
Polskie Towarzystwo Ludoznawcze zostało założone w 1895 roku, na czele którego stał profesor slawistyki uniwersytetu we Lwowie Antoni Kalina. Jan Karłowicz był jednym z jego inicjatorów, później – członkiem honorowym tego towarzystwa. Stawiało ono sobie za zadanie badanie i opis nie tylko polskiej kultury ludowej, ale też obrzędów narodów sąsiednich, w tym litewskiego. Na łamach jego organu wydawniczego „Lud“ publikowane były materiały litewskie, najbardziej wartościowe materialy drukował Jan Witort (Jonas Vitartas) [5]. Zainteresowania Jana Witorta dotyczyły róźnych dziedzin, swoje artykuły publikował on i w czasopismie „Wisła” [6], W 1898 r. wydał monografię „Zarysy prawa zwyczajowego ludu litewskiego“ [Witort 1898]. Publikował dość dużo pod pseudonimem Jan Syrokomla [Astramskas 2013: 28-30]. W 1891 r. w „Kurjerze Polskim“, wydawanym w Krakowie, opublikował „Szkice ze Żmudzi“, w 1899 r. we Lwowie w periodyku „Tydzień“ ukazały sie jego „Szkice z nad Niewiaży“ [Syrokomla 1891; 1899]. W opracowaniach poświęconych mieszkańcom gubernii Kowieńskiej zamieszcza dane, dotyczące sytuacji językowej, zasięgów użycia języka polskiego i litewskiego [Witort 1895: 169-176]. W recenzji na materiały etnograficzne umieszczane w kalendarzu Gubernii Kowieńskiej, pisze o programach do badań kultury ludowej, opracowanych przez E. Voltera [Witort 1897: 169-176, 384-392].
Litewskie Towarzystwo Naukowe – Lietuvių mokslo draugija (LMD) rozpoczęło swoją działalność w 1907 roku i działało do 1940 roku. Zainicjowane przez Jonasa Basanavičiusa, jednoczyło w swoim gronie wielu znanych lituanistów i działaczy społecznych, część z nich wykazała się już aktywną działalnością w Litewskim towarzystwie literackim [7]. W pierwszym paragrafie jego założeń statutowych jest zapis, że jedno z ważnych zadań Towarzystwa – to badania w dziedzinie litewskiej antropologii, etnologii, etnografii, archeologii i historii [8]. Lietuvių mokslo draugija działała w podobnym nurcie, co i towarzystwa utworzone wcześniej. Już na trzecim zjezdzie towarzystwa w 1909 roku została powołana specjalna komisja do badań nad folklorem i etnografią, w składzie której byli J. Basanavičius. K. Grinius, A. Janulaitis, J.Tumas i E. Volteris. Przygotowali oni specjalny kwestionariusz do badań w terenie, który wydano drukiem w 1910 roku [Programa 1910]. Metodologicznie nawiązywał on do już wcześniej sformułowanych założeń badawczych, na pierwszej stronie podawane były źródła, z których korzystano przy jego sporządzeniu. Jako pierwsze źródło pomocnicze jest wymieniany „Poradnik“ Jana Kałowicza z 1871 roku, też sześć rosyjskich opracowań i jedno łotewskie. Był on jednak bardziej rozbudowany, zawierał aż 294 pytania, był zorientowany na badania nie tylko obrzędowości, lecz też onomastyki i słownictwa „ludowego“ [9]. Ze szczegółowej analizy kwestionariuszy, przygotowanych do badań języka litewskiego, w których udział brał E. Volter wynika, że badania te miały podłoże etnolingwistyczne, były oparte na badaniach łącznych języka i kultury.
Towarzystwo zgromadziło znaczne archiwum [10], swoje materiały publikowało w czasopismie „Lietuvių tauta“, które było wydawane w latach 1907-1935 [Lietuvių tauta 1907-1935]. Opublikowane prace mają chrakater całościowych opracowań etnograficznych, ukierunkowanych na gromadzenie materiałów, nie zaś ich analizę i interpretację [Milius 1993: 119-126].
Działalność Dowojny w zakresie gromadzenia folkloru i danych do badań nad językiem litewskim
Dowojna zaczął interesować się folklorem i notować podania ludowe już w 1867 roku. Jak podaje B. Kerbelytė, w jego archiwum zachowany jest zeszyt, w którym je notował po polsku i litewsku [Kerbelytė 1973: 11 [11]]. W 1881 roku daje ogłoszenie do „Słownika Geograficznego“, w którym informuje, że gromadzi podania ludowe. Poprzez A. Baranauskasa i K. Jauniusa kontaktuje się z J. Basanavičiusem. Znajomość ta miała ogromny wpływ na poglądy polityczne Dowojny, zachęciła go też do gromadzenia podań ludowych. W 1884 roku odsyła 159 tekstów z zakresu lecznictwa ludowego, które J. Basanavičius drukuje razem z innymi tekstami [Basanavičius 1898].
W zasadzie wydarzeniem aktywizującym działalność zbieracką nad folklorem litewskim miało ukazanie się w 1883 roku dzieła E. Veckenstedta „Die Mithen, Sagen und Legenden der Žamaiten (Litauer)“ [Veckenstedt 1883]. W 1883 roku zaczyna Dowojna współpracować z J. Kawłowiczem, nawiązuje tę współpracę, żeby na prośbę Karłowicza sprawdzać autentyczność podań litewskich. Wydaje się, że to uwagi Dowojny i zgromadzone przez niego materiały pozwoliły ustalić J. Karłowiczowi [12] nieautentyczność zgomadzonego przez E. Veckenstedta materiału i błędny opis mitologii litewskiej. Identyfikując falsyfikat, ukazuje miejsca błędne i przytacza swój oryginalny materiał, opisuje litewskie instrumenty muzyczne, tańce tańczone na Litwie [Wisła 1890: 934- 935]. Współpraca z Karłowiczem była najbardziej owocna, J. Karłowicz wydał najwięcej jego tekstów. Począwszy od II numery „Wisły“ (1888) stale zamieszcza jego teksty w przekładzie na polski [13], Dowojna jest współpracownikiem „Wisły“. Wydaje jego „Podania żmujdzkie“, które stanowią największy wydany drukiem wybór tekstów Dowojny. Jako że litewskie oryginały, które Dowojna zachował u siebie, zaginęły, wartość polskich przekładów jest bardzo znacząca.
Dowojna współpracował nie tylko z J. Karłowiczem, był on członkiem większości towarzystw ludoznawczych, w kręgu zainteresowań których znalazła się pod koniec XIX wieku Litwa. W 1886 roku zostaje członkiem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, współpracuje z E. Volterem, zebrane przez niego podania ukazują się w tłumaczeniu na rosyjski. E. Volter odwiedzał go w Dowojnowie, zachęcał do przesyłania materiałów do Petersburga. Jak wynika z korespondencji Dowojny i Voltera, większość tych materiałów jednak nie została opublikowana, w latach 90-ych urywa się jego współpraca z Rosyjskim Towarzystwem Geograficznym [Kerbelytė 1973: 22-24].
W okresie późniejszym, już na początku XX wieku, kontynuuje swoją działalność w zakresie gromadzenia danych etnograficznych współpracując z J. Basanavičiusem i utrzymując kontakty z LMD. Część jego materiałów została odnaleziona w archiwum LMD. Trudno dziś ściśle ustalić, jak liczne zbiory podań Dowojna odnotował. B. Kerbelytė uważa go za jednego z najbardziej zasłużonych działaczy dla folkloru litewskiego: „Jis buvo vienas aktyviausiųjų to meto pasakojamosios tautosakos rinkėjų, sukaupės apie 700 pasakų, sakmių, oracijų. Tačiau mažiau negu puse pusė tos medžiagos tebuvo paskelbta (daugiausiai lenkų kalba) XIX a. pabaigoje“[Kerbelytė 1973: 3]. Skrupulatnie zebrane teksty litewskie zostały wydane przez B. Kerbelytė i K. Viščinisa w 1973 roku [Pasakos, sakmės, oracijos 1973]. Autorzy wypowiadają się za ich autentycznością, charakteryzują Dowojnę jako bardzo skrupulatnego i odpowiedzialnego badacza folkloru litewskiego. Podkreślają znaczenie jego podań nie tylko do badań litewską twórczością ludową, ale też do badań nad stylem, bowiem „rinkėjas rašė taip, kaip jam pateikėjai pasakojo, nesikišo į dėstymo eigą, nelietė kūrinių stiliaus dalykų. Todėl D. Silvestraičio tekstais galima remtis, tyrinėjant pasakų bei sakmių meninės ypatybes“ [Kerbelytė 1973: 39].
Opracowała Krystyna Rutkowska
[1] Korespondecja ta jest bardzo interesująca, zawiera informacje o wielu aktualnych dla rozwoju nauki i społeczeństwa zagadnieniach, ukazuje osobowość M. Dowojny-Sylwestrowicza w nowym świetle. Korespondencji tej zostanie poświęcone odrębne opracowanie.
[2] Keliones po Lietuvą Volteris pradėjo, tikėdamasis surinkti lietuvių kalbos tarmių pavyzdžių, dar 1875–1877 m. studijų Leipcige metu, A. Brücknerio ir profesoriaus A. Leskieno paskatintas, jis buvo pradėjęs domėtis baltų kalbotyra, o Karaliaučiaus universitete 1883 m. studijavo lietuvių tarmes [Bušmienė 1973: 10].
[3] Program poświęcony badaniom mitologii litewskiej zawiera 27 pytań. Są to wyrywkowe pytania z zakresu zwyczajów rodzinnych, dorocznych, sposobów lecznictwa ludowego i oczywiście poszczególnych postaci mitologicznych, ze szczególnym uwzględnieniem nazw.W programie pisze też o zamieszaniu, jakie powstało w wyniku ogłoszenia drukiem „Mitów“ Veckenstedta.
[4] W jakim stopniu zgromadzone przez M. Dowojnę-Sylwestrowicza materiały były wartościowe i liczne może wykazać tylko szczegółowa kwerenda pism, wydawanych przez Towarzystwo Geograficzne, odnotowanie publikacji własnychM. Dowojny-Sylwestrowicza, jak też dociekliwa lektura opracowań E. Voltera.
[5] Sylwetkę tego etnografa i jego zasługi dla antropologii polskiej przedstawiła szczegółowo Anna Gomóła [Gomóła 2011], por. Też charakterystykę jego działalności w opracowaniu V. Miliusa [1993: 98-117].
[8] Szczegółowa przebieg założenia LMD jest opisany w wydanym osobnym wydaniem artykule autorstwa L. Gerulisa „Lietuvių mokslo draugija ir jos įsteigimas“, odbitce z czasopisma „Lietuvių tauta“, Vilnius 1907.
[10] Cały zgromadzony materiał jest przechowywany w Istytucie Folkloru i Literatury Litewskiej, gdzie stanowi odrębny zbiór – LMD. Wykaz Zgromadzonych przez Towarzystwo materiałów zostały szczegółowo scharakteryzowany przez K. Viščinisa [Viščinis 1981: 142-148].
[11] Opracowanie B. Kerbelytė jest jedynym poważnym źródłem, charakteryzującym działalność M. Dowojny-Sylwestrowicza. W oparciu o przedstawione przez Autorkę dane, często będące wynikiem żmudnej pracy w archiwach litewskich i rosyjskich, są formułowane wnioski o znaczeniu jego prac dla kultury litewskiej. Wyrażam też serdeczne podziękowania Pani Profesor za cenne uwagi i dodatkowe informacje w trakcie pisania niniejszego opracowania.