„Wisła“ – narzędziem gromadzenia materiałów z zakresu etnografii i języka
Mimo że zainteresownia J. Karłowicza kulturą ludową sięgają czasów wcześniejszych, jednak to właśnie"Wisła“ [1] stała się dla niego i dla wielu jego współpracowników głównym narzędziem badawczym, kształtującym i przygotowującym do badań. J. Karłowicz dążył do utworzenia pisma nowego, opartego na najnowszych osiągnięciach współczesnej mu nauki. Nie stworzył towarzystwa ludoznawczego, jednoczył badaczy wokół pisma. Obejmując stanowisko redaktora naczelnego „Wisły“ w 1888 roku, porównując polskie osiągnięcia w zakresie studiów nad ludowością i europejskie, zauważył dysproporcje między zbieractwem a interpretacją, zaincjował więc opracowanie zgromadzonych materiałów [Kapełuś 1979: 462]. Liczył na współdziałanie odbiorców i autorów pisma, których pomoc była mu potrzebna do wykonania postawionych zadań. Pojawia się zapowiedź szczegółowych żmudnych badań, opartych na analizie możliwie najpełniejszego materiału, zebranego w terenie, którego Karłowicz się spodziewał od czytelników „Wisły“.
W piśmie umieszczał artykuły, zawierające interpretacje, materiały zaś umieszczał w „Bibljotece Wisły“ [2]. Granica między artykułami była dość płynna, przedze wszystkim ze względu na nieliczne grono wykształconych współpracowników. Podstawę pisma stanowiły tzw. monografie regionalne - opisy geograficzne, historyczne, ekonomiczne, na równi z opisami strojów, budownictwa, obrzędów, umieszczane były też odrębne opisy gwary ze słowniczkami, lub jako dodatek do artykułów o obrzędach, zbiorów pieśni lub podań.
Mając na celu śledzenie wszystkich najnowszych osiągnięć nauki w owym okresie, „Wisła“ miała dwa ważne działy: Dział bibliograficzno-informacyjny – od 1888 roku analizowano, przedstawiano i w miarę możliwości oceniano wydawnictwa krajowe i obce z zakresu ludoznawstwa. Nie było wybitniejszej książki, która nie doczekałby się szybkiej recenzji. W gronie recenzentów miała miejsce specjalizacja: wydawnictwa francuskie omawia sam J. Krałowicz, angielskie – Z. A. Kowerska, rosyjskie – H. Łopaciński, włoskie – W. Marrene, słowiańskie – S. Ciszewski i B. Garbowski. Ukazują się też wyciągi z regionalnych czasopism, jak „Tydzień Piotrkowski“, „Kaliszanin“, „Gazeta Lubelska“ i inne. Drugi dział – Poszukiwania – stanowił rodzaj kwerend naukowych. Starano się przy pomocy czytelników uzupełnić informacje do prac, aktualnie przygotowywanych przez badaczy. Koleżeńska samopomoc naukowa była bardzo pożyteczna, czasami bywało tak, że nad jakimś tematem pracował cały zespół, dodając nowych danych, poruszając kwestie bliskie. Tak z biegiem czasu ogół tematów się zmieniał, jedne się rozwijaly, inne zanikały.
Materiałów z Litwy dostarczało wiele osób. Były to przedze wszystkim opracowania materiałowe - opisy dotyczące obrzędów, języka, pieśni ludowych; tylko niektóre z nich zawierały elementy analizy i interpretacji naukowej. O pisankach litewskich na tle porównawczym pisze Tadeusz Dowgird [Dowgird 1890 [3]], krótkie opisy o pracy na roli zamieszcza A. Romer [1889], o obrzędach żniwnych pisze autor podpisany Biruta [1889]. Najwięcej materiałów dostarcza Józef Kibort, który już w pierwszym tomie zamieścił obszerne studium, poświęcone pieśniom litewskim. Pieśni te zaopatrzone są w komentarz i interpretacje, autor analizuje motywy, strukturę pieśni, podając analogie litewskie odwołuje się też często do Juszkiewicza [4], pieśni litewskie przytacza w przekładzie, często umieszcza obok wersje oryginalne, zapisane po litewsku [Kibort 1887]. Umieścił on w „Wiśle“ dużo artykułów o wierzeniach ludu litewskiego [Kibort 1893a,b,c,d; 1896, 1898, 1904, 1905]. Objętościową i znaczącą publikacją w „Wiśle“ jest też opracowanie pieśni litewskich A. Juszkiewicza, publikowane w dwóch kolejnych numerach [Juszkiewicz 1893, 1894]. Jan Karłowicz umieszcza w dziale „Nowości“ informacje o działalności LLG, też o artykułach umieszczanych w periodyku MLLG, przedstawia studium A. Bezzenbergera o języku pruskim [Karłowicz 1888]. Materiałów do Wisły dostarczał też M. Dowojna-Sylwestrowicz. Były to teksty w zasadzie trzech rodzajów: publikacje materiałów, często z próbami analizy porównawczej [Dowojna-Sylwestrowicz 1888 [5]; 1890a], recenzja [Dowojna-Sylwestrowicz 1890b], krótkie notatki umieszczane w dziale „Poszukiwania“ [Dowojna-Sylwestrowicz 1891, 1892, 1893]. Teksty te nie są tak dobrze opracowane, jak teksty innych znanych autorów i współpracowników „Wisły“, wykazuje się jednak M. Dowojna-Sylwestrowicz wiedzą literatury litewskiej, w swoich poszukiwaniach i analogiach odsyła czytelnika do „Litwy“ Jucewicza czy też poszczególnych artykułów umieszczanych w „Wiśle“, co świadczy o jego zapoznaniu się z pismem i samodzielnym kształceniu się. Największe jego opracowanie „Podania Żmujdzkie“ ukazały się w 1894 roku, są to dwie duże księgi, liczące po ponad 400 stron każda [Dowojna-Sylwestrowicz 1894a,b]. W opracowaniu tych podań dużo mu pomagał J. Karłowicz, bardzo zasadniczo redagując jego teksty i usuwając naleciałości języka litewskiego, pozostałe w tekście podczas tłumaczenia. O pewnych konfliktowych zajściach między obu miłośnikami „rzeczy litewskich“ w trakcie redagowania tych podań świadczy korespondencja, zachowana w archiwum [F1135-10-95].
Mimo że „Wisła“ nie stała się kuźnią wielkich dzieł teoretycznych w zakresie folkrotyski czy komparatywistyki, miała ona ogromne znaczenie dla kształcenia osób zaangażowanych w działalność zbieracką. Pismo przybliżało zdobycze europejskiej nauki, uświadomiło istnienie możliwości interpretacyjnych kultur ludowych, tętniło patriotyzmem. Jednym z narzędzi opisu zjawisk kultury było narzędzie językoznawcze. Ważną częścią składową badań nad ludowością była ludowa etymologia i związana z nią onomastyka.
Opracowała Krystyna Rutkowska
[1] Pismo „Wisła”, miesięcznik geograficzno-etnograficzny, założył Artur Gruszecki. Pod jego redakcją ukazał się pierwszy tom w 1887 roku. W latach 1888-1899 redaktorem był Jan Karłowicz, w latach 1899 -1905 wydawnictwo po nim przejął Erazm Majewski (1899-1905); pismo było wznowione jeszcze w latach 1916-1917, 1922.
[2] Ukazało się 15 tomów w serii „Bibljoteka Wisły“, tam też były drukowane „Podania Żmujdzkie“ M. Dowojny-Sylwestrowicza[Dowojna-Sylwestrowicz 1894a,b].
[3] Dokładne strony wszystkich umieszczonych w „Wiśle“ publikacji są podane w spisie boibliograficznym na końcu artykułu.