Onomastyka
Jan Karłowicz jest uznawany za jednego z pierwszych polskich onomastów. Jego dokonania w tym zakresie są dziś słabo rozpoznane. Ostatnio na jego wkład do onomastyki litewskiej zwróciła uwagę Krystyna Rutkowska (2012). Tu omówię jedynie jego badania onomastyczne nad polskimi nazwami własnymi, głównie nad etymologią nazw własnych.
Kilka publikacji autor poświęcił nazwie Polska, Polak oraz nazwom plemion i ziem dawnej Polski. W pierwszym studium O imieniu Polaków i Polski nazwę Polski słusznie wiąże z wyrazem pole. Przedstawia nazwy Polski i Polaków w kronikach, ich etymologię podawaną w kronikach polskich i obcych, poczynając od wieku XIII. Omawia również nowsze etymologie, m.in. Dobrowskiego, Szafarzyka, Nehringa, Perwolfa, Jagicia. Prezentuje także nazwy Polaków i Polski występujące w innych językach, w gwarach polskich, w przysłowiach itp. Również druga rozprawa Karłowicza Imiona niektórych plemion i ziem dawnej Polski (1882) jest pierwszą naukową próbą objaśnienia pochodzenia stu kilkudziesięciu nazw etnicznych i nazw geograficznych, nie tylko na obszarze Polski etnicznej, ale na terenie całej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, stąd omówienie nazw typu Inflanty, Jadźwingowie, Jaćwież, Dzuki, Gironajcze, Gogi (z Litwy), Huculi, Karaimi, Kurlandia, Ormianie, Perekopcy, Pobereże, Prusy, Ruś, Sicz, Zaporoże, Żmudź. Wiele z etymologii polskich nazw etnicznych do dziś zachowuje aktualność, np. wyjaśnienie nazwy Kabatkowie, którą Karłowicz wywodzi od ubioru, por. „Być może, że nazwę dostali od charakterystycznego ubioru kabatu..”.
Dwie kolejne rozprawy O imionach własnych polskich miejsc i ludzi (1885) i Imiona własne polskich miejsc i ludzi od zatrudnień (1886) dotyczą polskich nazw miejscowych i osobowych. W pierwszej z nich Karłowicz podkreśla znaczenie i interdyscyplinarność badań onomastycznych, pisząc następująco:
„[...] badanie ich (tj. nazw własnych - HK), tak jak zabytków i gwar, wielce korzystnem być musi dla językoznawstwa, oraz dla starożytności prawnych, gieografii itd.; po wtóre, że odwrotnie, dla należytego poznania imion własnych niezbędnem jest światło językoznawstwa porównawczego, tem bardziej, że skutkiem ich wyosobnienia się od reszty słowozbioru, dochodzenie ich rodowodu wielce się utrudniło.” (1885:2).
W pracy omawia szereg nazwisk i nazw miejscowych pochodnych od imion, np. od imienia Bolesław i jego deminutywów Bolko i Bolech pochodzi 36 nazw własnych: miejscowych (m.in. Bolesław, -wia; Bolesławów, Bolesławczyk, Bolesławice, Bolesławiec, Bolesławowo; Bolków, Bolkowice, Bulkowo, Bulkowskie; Bolechów, Bolechowice, Bolechówka, Bolechowo, Boleszyn; Bolino, Bolin, Bilewice, Bolewo, Bolów, Bolęcin) i osobowych – nazwisk (np. Bolesławski; Bolkowski, Bolecki; Bolesz; Boleski, Bolski, Boliński). Większość tych omówień do dziś zachowuje swoją wartość, gdyż Karłowicz trafnie wskazał na nazwy własne pochodne od wybranych imion, a trzeba zaznaczyć, że część z nich uległa różnorodnym przekształceniom fonetycznym, co utrudnia niekiedy określenie ich genezy.
Jego pozostałe prace onomastyczne to w większości krótkie artykuliki poświęcone jednej nazwie własnej: miejscowej lub rzecznej (np. nazwie Warszawa, Oblągórek, Wisła) czy osobowej (np. nazwisku Rostafiński).
Oto wykaz publikacji Jana Karłowicza z zakresu onomastyki:
O imieniu Polaków i Polski, „Pamiętnik Fizjograficzny” t. 1 (1881) i odb., ss. 14
Imiona niektórych plemion i ziem dawnej Polski, „Pamiętnik Fizjograficzny” t. 2 (1882) i odb., ss. 20
O imionach własnych polskich miejsc i ludzi, „Pamiętnik Fizjograficzny” t. 5 (1885) i odb., Warszawa 1886, ss. 60.
Imiona własne polskich miejsc i ludzi od zatrudnień, „Pamiętnik Fizjograficzny” t. 6 (1886) i odb. Warszawa 1887, ss. 31.
Nazwa Warszawy, „Kurier Warszawski” 1889, nr 1, s. 9.
Uwagi językowe. I. Oblągórek, „Świat” 1901, nr 40, s. 1074.
Skaleczone nazwiska polskie, „Wisła”, t. IV, s. 979-980.
O skracaniu się z przodu polskich nazw miejscowości i ludzi – Ueber die Kűrzung des Anlauts der Orts- und Personennamen im Polnischen, „Bulletin international de l’Académie des sciences de Cracovie”, 1891, 243 ns.
Wisła, „Prace Filologiczne” I, s. 162-167.
Rostafiński, Archiv fűr slavische Philologie” 1881, V, s. 168.
O tym, że Jan Karłowicz zbierał materiały onomastyczne bardzo obszerne, z których tylko część niewielką wyzyskał, świadczą archiwalia wileńskie. Znajdują się tam m.in.spisy nazwisk i nazw miejscowych z Wielkopolski przesłane Karłowiczowi przez Oskara Kolberga. Także w listach znajdziemy wzmianki o zainteresowaniach onomastycznych Karłowicza. Przykładowo, Stanisław Drzażdżyński z Głubczyc (ówczesne Prusy) w liście z dnia 9 VI 1996 r. dziękuje Janowi Karłowiczowi za pochlebną opinię o jego rozprawie napisanej po niemiecku O słowiańskich nazwach miejscowych powiatu głubczyckiego i za „gotowość pomieszczenia jej w piśmie swem w polskiej przeróbce” “ (F1135-10-95-214), a listem z dnia 2 X 1902 r. informuje go o przesłaniu rozprawy O słowiańskich nazwach miejscowych powiatu Raciborskiego z pytaniem, czy by nie zamieścił jej „polskiej przeróbki“ w „Wiśle“ “ (F1135-10-95-216).
Opracowała Halina Karaś